АНАЛИЗА НА ГРЕШКИТЕ КАЈ ДЕЦА СО СИГМАТИЗАМ ВО БОСАНСКИОТ/ ХРВАТСКИОТ/ СРПСКИОТ ЈАЗИК

ANALYSIS OF ERRORS IN CHILDREN WITH SIGMATISMUS IN THE BOSNIAN/ CROATIAN/SERBIAN LANGUAGE

Лејла ЈУНУЗОВИЌ-ЗУНИЌ
Амела ИБРАХИМАГИЌ

Факултет за образование и рехабилитација, Универзитет во Тузла, Тузла, Босна и Херцеговина

Lejla JUNUZOVIKJ-ZUNIKJ
Amela IBRAHIMAGIKJ

Faculty of Education and Rehabilitation, University of Tuzla
Tuzla, Bosnia and Herzegovina

Вовед

Introduction

Гласовите се создадени преку процесот на ар­тикулација (1). Артикулацијата се од­не­су­ва на начинот на кој ние формираме гласови и е резултат на движењата направени со од­ре­де­на цел (2). Артикулацијата вклучува ар­ти­ку­лација на гласови со помош на соод­вет­ни движења на перипеталните органи, нивно при­лагодување според секој глас посебно, како и кон сите можни варијации на нивните про­менливи за изговарање на зборовите (3). Travis (4) и Nicolosi, Harryman и Kresheck спо­ред Correa, Nye и Hans (5) го дефинираат на­рушувањето на артикулацијата на гла­со­ви­те како резултат на несоодветни услови, пос­тавено време, насока, притисок, брзина или интеграција на движењето на устата, ја­зи­кот, мекото непце или фаринксот, кое нас­та­ну­ва како резултат на тоталното отсуство или несоодветната артикулација на гла­со­ви­те. Нарушувањата на артикулацијата прет­ста­вуваат атипично произведување на гла­со­ви­те кои се карактеризираат со замена, ис­пуш­тање, додавање или деформирање, кои мо­же да ја нарушат разбирливоста на го­во­рот (4). Говорните отстапувања прет­ста­ву­ва­ат пречка за поединецот и го ограничуваат во нормалната комуникација (6). На­ру­шу­ва­ња­та на артикулацијата може да се појават на секоја возраст, но најчесто  се појавуваат во текот на детството (7). Појавата на на­ру­шу­ва­ња на артикулацијата во повеќе од 50% од случаите е кај деца, споредено со други го­ворни нарушувања. Се смета дека во пред­учи­лишните институции се наоѓаат 30% од децата со артикулациски нарушувања, во ос­новните училишта 16% и 4% се возрасни ли­ца (8). Зачестеноста на нарушувањето на ар­ти­кулацијата во Босна и Херцеговина кај де­цата од три до седумгодишна возраст е  29,69% (9). Децата со специфично на­ру­шу­ва­ње на гласовите, коешто се дефинира со тер­ми­нот артикулациско нарушување, има кли­нички важни потешкотии при соз­да­ва­ње­то на гласовите во нивниот јазик, според она што се очекува на нивна возраст  (10). Во Босна и Херцеговина, говорниот јазик е бо­сан­ски/хрватски/српски и јазичниот проблем е регулиран со Уставот на Босна и Хер­це­го­ви­на и уставите на нејзините ентитети, така што имињата на официјалните јазици се:  бо­сански јазик, хрватски јазик и српски ја­зик. Сите три јазици заедно постојат во ре­ла­тивно мала област каде луѓето меѓусебно ко­му­ницираат и се разбираат. Само линг­вис­тич­ките разлики не се големи и можат да се на­ма­лат на специфики кои се појавуваат со име­то на јазиците, така што босанскиот, хр­ват­скиот и српскиот јазик имаат заедничко по­текло и развој, како и други заеднички ка­рак­теристики и одговараат на еден јазик, та­ка­наречен двоен систем со три различни ими­ња и три различни стандарди  (11). Не­соод­ветната артикулација во бо­сан­ски­от/хр­ват­скиот/српскиот јазик се појавува почесто со согласките, отколку со самогласките (13, 14). Едно од артикулациските нарушувања на согласките е сигматизмот кој се дефинира ка­ко несоодветно артикулирање на гла­со­ви­те  [ts], [s], [z] (кај помала група) и гласовите [ʧ], [t̗], [ʤ], [d̗], [ʃ], [ʒ] (кај поголема група) (14). Според истиот автор, несоодветната ар­ти­ку­лација на гласот [r] е наречена ро­та­ци­зам, а ламдацизамот значи појава на не­со­од­вет­но изговарање на гласовите [l] и [ʎ].
Целта на ова истражување беше да се ана­ли­зи­ра­ат грешките во говорот на децата со сиг­ма­тизам. Грешките беа анализирани спо­ред зачестеноста на појавата на одредени ти­по­ви неточни изговарања на гласови од гру­па­та со сигматизам и анализа на за­че­сте­нос­та на сигматизмот и појавата на сигматизмот во комбинација со други видови на­ру­шу­ва­ња во артикулацијата (ротацизам и лам­да­ци­зам) според полот, возраста на испитаниците и според местото на живеење

The speech sounds are created through the process of articulation (1). Articulation refers to the way in which we form sounds and it is a result of conducted movement directed towards a specific goal (2). The articulation involves pronunciation of sounds with the help of appropriate movements of the peripheral organs, their adjustment according to each voice individually, as well as to the all possible variations of the words’ pronounced variables (3). Travis (4) and Nicolosi, Harryman and Kresheck according to Correa, Nye and Hans (5) define the articulation disorders as an incorrect pronunciation of speech sounds due to improper settings, time setup, direction, pressure, speed or integration of the lip movement, the tongue, the soft palate or the pharynx, which occurs due to total absence or inadequate articulation of the sounds. The articulation disorders represent an atypical production of speech sounds which cause substitution, omission, additions or distortions that can interfere with the speech intelligibility (4). The speech deviations represent a barrier for the individual and constrain the normal communication (6). Articulation disorders can occur at any age, however they usually occur during childhood (7). The articulation disorders in children occur in more than 50% of the cases compared to other speech disorders. It is considered that in the preschool institutions 30% of the children have articulation disorders, in the elementary schools 16% of the children suffer from this disorder and only 4% of adults are diagnosed with sigmatismus (8). In Bosnia and Herzegovina is measured 29, 69% prevalence of articulation disorders among the children from three to seven years of age (9). Children with specific impairment of speech sounds, which is defined with the term of articulation disorder, have clinically significant difficulties when producing speech sounds in their language, measured against what is being expected at their age (10). The spoken language in Bosnia and Herzegovina is Bosnian/Croatian/Serbian. The linguistic issue is regulated by the Constitution of Bosnia and Herzegovina and the constitutions of its entities, so the names of the three official languages are: Bosnian language, Croatian language and Serbian language. All three languages together appear on a relatively small area where the people communicate among themselves and understand each other on their own language. Solely the linguistic differences are not big and can be reduced to specifics that go along with the names of the languages. The Bosnian, Croatian, and Serbian language have a common origin and development, as well as other common features that correspond to one language, so-called diasystem, a languagewith three different names and three different standards (11). The mispronunciation within the Bosnian/Croatian/Serbian language happens more often with the consonants then the vowels (13, 14). One of the articulation disorders of the consonants is sigmatismus which is defined as mispronunciation of the sounds [ts], [s], [z] (smaller group) and the sounds [ʧ], [t̗], [ʤ], [d̗], [ʃ], [ʒ] (wider group) (14). According to the same author, the mispronunciation of the sound [r] is called rhotacismus and the mis­pro­nu­nciati­on of sounds [l] and [ʎ] is called lambdacismus.
The aim of the research presented in this paper was to analyze the errors in the speech of children with sigmatismus. The errors were analyzed in terms of the frequency of occurrence of incorrectly pronounced certain types of sounds in the group with sigmatismus. Further, analysis of the occurrence of sigmatismus and the sigmatismus in a combination with other types of articulation disorders (rhotacismus and lambdacismus) in relation to the gender, the age of the subjects and their place of residence, was established.

Материјали и методи

Materials and methods

Примерокот беше составен од 1600 ис­пи­та­ни­ци, од двата пола, на хронолошка возраст од три до седум години. Испитаниците беа по­делени на испитаници од урбана област (N=800) и рурална област (N=800). Сите ис­пи­та­ници беа поделени во старосни групи со ше­ст месеци разлика помеѓу групите. Секоја гру­па беше поделена според местото на жи­вее­ње и полот.  Во анализираниот примерок не постоеја испитаници со ментална ре­тар­да­ци­ја или нарушување во слухот.
При­мерокот на променливи се состоеше од след­ните променливи: возраст, пол, појава на нарушување во артикулацијата на гла­со­ви­те (ОИГ): нормална артикулација, дис­тор­зи­ја, замена, испуштање, дисторзија-за­мена, дис­торзија-испуштање, замена-ис­пуштање, де­фор­мирање-замена-ис­пуш­та­ње; артикулациски карактеристики (AK); нор­мална артикулација, артикулациони отс­та­пу­вања на гласовите [ts], [s], [z], [ʧ], [t̗], [ʤ], [d̗], [ʃ], [ʒ]; отстапувања во изговорот на гла­сот [r]; отстапувања во изговорот на гласовите  [l] и [ʎ] ; отстапување во из­го­во­рот на гласовите [ts], [s], [z], [ʧ], [t̗], [ʤ], [d̗], [ʃ], [ʒ] и гласот [r];  отстапување во из­го­во­рот на гласовите [ts], [s], [z], [ʧ], [t̗], [ʤ], [d̗], [ʃ], [ʒ] и гласовите [ l ] и [ʧ]; отстапување во из­го­ворот на гласовите [l] и [ʧ], и гласот [r]; от­стапување во изговорот на сите 30 гласа во босанскиот/хрватскиот/српскиот јазик: [a], [b], [ts], [ʧ], [t̗], [d], [ʤ], [d̗], [e], [f], [g], [h], [i], [j], [k], [l], [ʎ], [m], [n], [ɲ], [o], [p], [r], [s], [ʃ], [t], [u], [v], [z], [ʒ]. За целта на ова ис­тражување беа претставени резултатите на испитаниците кои имаа само сигматизам, или сигматизам во комбинација со ро­та­ци­зам или ламдацизам. Групата на предмети со сиг­матизам ги вклучи испитаниците чии из­го­варања беа набљудувани како дисторзија која произлегува од погрешно изговарање (ин­тердентално изговарање и латерално нос­но изговарање). Испитаниците кои во својот го­вор имаа различен вид на дисторзија (само благо омекнување и редуцирана ок­лу­зи­ја на африкати со точно позиционирање на из­говорот) не беа вклучени во тестирањето. Овој критериум беше поставен според кри­те­риумите прецизирани од страна на Vuletic (7) во нејзиниот „тест за артикулација“, кој е стан­дардизиран за хрватскиот јазик. Ав­торот тврди дека иако интерденталниот из­го­вор на гласовите може да се толерира како раз­војна фаза, сепак од детето ќе се бара да по­сетува логопед со цел нарушувањето да не се влоши, и тој потенцира дека ин­тер­ден­тал­ниот изговор воопшто не се толерира по­ра­ди тоа што ја зголемува интерденталната ла­билност. Причината за ова е чекањето и не­преземањето исправни мерки кое нешто само ги зголемува грешките што детето ги пра­ви доколку постоело грешна ар­ти­ку­ла­ци­ја и ретко води кон спонтано опоравување (7), што е исто така во согласност со до­се­гаш­но­то наше искуство.
Тестирањето беше спроведено со по­ка­жу­ва­ње слики на децата од кои се бараше да ги име­ну­ваат истите. Додека траеше име­ну­ва­ње­то на сликите, испитувачот ја сними ар­ти­ку­ла­цијата на зборот кој беше цел и не­го­ва­та позиција. Сликите кои беа користени во ис­тражувањето, исто така служеа да се соз­да­де првиот стандардизиран тест на ар­ти­ку­ла­ци­ја во Босна и Херцеговина во рамките на пилот-проектот. Истражувањето беше спро­ведено во градинки, основни училишта и здравствени центри од пет града во Босна и Херцеговина и нивните рурални средини. Ис­тражувањето траеше една година.

The sample was consisted of 1600 subjects, from both genders and with chronological ages from three to seven. The subjects were divided into subjects from urban areas (N=800) and subjects from rural areas (N=800). All subjects were further divided into age groups with six months of difference in between. Each group was divided according to their place of residence and gender. There were no subjects with mental retardation or hearing impairment in the analyzed sample.
The sample of variables was consisted of the following: age, gender, form of sounds articulation disorder (OIG): normal articulation, distortion, substitution, omission, distortion-substitution, distortion-omission, substitution-omission, distortion-substitution-omission; Articulation features (AK); normal articulation, articulating deviation of the sounds [ts], [s], [z], [ʧ], [t̗], [ʤ], [d̗], [ʃ], [ʒ]; articulation deviation of the sound [r];  articulating deviation of the sounds [l] and [ʎ] ; articulating deviation of the sounds [ts], [s], [z], [ʧ], [t̗], [ʤ], [d̗], [ʃ], [ʒ]  and the sound [r]; and articulating deviation of the sounds [ts], [s], [z], [ʧ], [t̗], [ʤ], [d̗], [ʃ], [ʒ] and the sounds  [l] and [ʧ]; articulating deviation of the sounds [l] and [ʧ], and the sound [r];  articulating deviation of all 30 sounds of the Bosnian/Croatian/Serbian language: [a], [b], [ts], [ʧ], [t̗], [d], [ʤ], [d̗], [e], [f], [g], [h], [i], [j], [k], [l], [ʎ], [m], [n], [ɲ], [o], [p], [r], [s], [ʃ], [t], [u], [v], [z], [ʒ]. For the purpose of this research, the results of the subjects that had only sigmatismus, or sigmatismus in combination with rhotacismus or lambdacismus were presented. The group of subjects with sigmatismus included subjects whose pronunciations were observed as distortions, consequence from displacement of the articulation (inter-dental pronunciation and lateral nasal pronunciation). The subjects who had a different type of speech distortion (only mild softening and reduced occlusion of affricates with the correct place of articulation) were not included in the testing. This research was a set up in accordance with the criteria specified by Vuletic (7) in her ‘Test of Articulation’ standardized for the Croatian language. The author states that, although the inter-dental pronunciation of sounds can be tolerated as a developmental phase, the child will be required to visit a speech therapist, so the disorder won’t become inferior. She also points out that the inter-dental pronunciation should not be tolerated at all, because it reduces the inter-dental labiality. Waiting and not starting a correction process only reinforces the mistakes that the child does, and if there is a case of displacement of articulation, it rarely leads to a spontaneous recovery (7). This is also consistent with the authors’ experience.
The testing was conducted by showing pictures to the children and asking them to name each one. While naming the pictures, the examiner recorded the articulation of the sounds in the targeted words and their position. The pictures that were used in the research were also used to create the first standardized test of articulation in Bosnia and Herzegovina in the frame of one pilot project. The research was conducted in kindergartens, elementary schools and health centers of five cities in Bosnia and Herzegovina and their rural environments. The study lasted one year.

Анализа на податоците

Data analysis

Податоците беа анализирани со користење на пакетите за статистичка анализа SPSS 16.0 и Statistica 5.0. Со цел да се испита за­чес­теноста на одредени форми на ар­ти­ку­ла­ци­јата (дисторзија, замена, испуштање и ком­бинирано од сите) и нивната фрек­вен­ци­ја на артикулацијата на гласовите од раз­лич­на гласовна група, и исто така фрек­вен­ци­ја­та на нормална и патолошка артикулација, беа пресметани апсолутната и релативната за­честеност. Со цел да се определи зна­чај­нос­та на разликите помеѓу испитаниците спо­ред нивното место на потекло и нивниот пол, беше направена и нивна анализа.

The data was analyzed by using the statistical computer packages SPSS 16.0 and Statistica 5.0. To study the frequency of certain forms of articulation disorders (distortion, substitution, omission, and the combination of those), the frequency of articulation of sounds from different sound groups, the frequency of normal and pathologic articulation of sounds and the development of differences in the articulation, the absolute and relative frequencies were calculated. To determine the significance of the differences between the subjects according to their place of origin and gender, a variance analysis was executed.

Резултати

Results

Од вкупниот број на испитаници (N=1600) за целта на ова истражување беа ана­ли­зи­ра­ни само испитаниците кои имаа исклучиво сиг­матизам (N=178) или сигматизам во ком­би­на­ција со ламдацизам (N=70) и ротацизам (N=34).

Of the total number of subjects (N=1600), for the purpose of this study were analyzed only the subjects who only had sigmatismus (N=178) or sigmatismus in a combination with lambdacismus (N=70) and rhotacismus (N=34).

Слика 1. Фреквенција на сигматизмот како един­­ствено артикулациско нарушување и сиг­ма­­ти­змот во комбинација со ротацизам и лам­дацизам

Figure 1. The frequency of sigmatismus as a sole articulation disorder and in combination with rhotacismus or lambdacismus

Од вкупниот број на испитаници со сиг­ма­ти­зам (N=282), само сигматизам имаа 63.12% од испитаниците. Сигматизам во ком­би­на­ци­ја со ламдацизам имаа 24.82% од ис­пи­та­ни­ци­те, додека 12.06% од ис­пи­та­ни­ците имаа сиг­матизам и ротацизам (сл.1).
Најчеста форма на артикулационо на­ру­шу­ва­ње кај испитаниците се покажа сиг­ма­тизмот сам по себе (88.76%), по него ком­­би­нацијата на дисторзија - замена на гла­совите (10.12%). Испитаниците кои имаа сиг­ма­ти­зам и ротацизам или сиг­ма­ти­зам и лам­да­ци­зам, имаа најчесто ком­би­на­ци­ја на форма на дисторзија – замена, каде замената нај­чес­то беше поврзана со гла­сот [r] или гласовите [l] и [ʎ]  (тaбела 1).

Of the total number of subjects with sigmatismus (N=282), sigmatismus alone had 63, 12% of the subjects. Sigmatismus combined with lam­bd­a­cis­mus had 24,82% of the subjects, while 12,06% subjects had sigmatismus and rhotacismus (Fig.1).
The most common form of articulation disorders with the subjects that have only sigmatismus was manifested in the form of distortion (88, 76%), followed by the combination of distortion-substitution of sounds (10, 12%). The subjects who had sigmatismus and rhotacismus or sigmatismus and lambdacismus, most frequently had a combination of the forms distortion-substitution, where the substitution was often related to the sound [r] or the sounds [l] and [ʎ] (Table 1).

Табела 1. Распоред на испитаниците со сиг­матизам според типот на ар­ти­ку­ла­цис­кото нарушување

Table 1. Distribution ofthe subjects with sigmatismus in relation to the form of thearticulation disorders

Од табелата 2 може да се забележи дека ис­пи­таниците од групата со сигматизам нај­често неточно ги изговараа гласовите [ʒ], (13.28%), [ʃ]  (13.17%), [s] (13%), и [z]  (12.56%). Овие гласови беа најчесто из­го­ва­ра­ни во форма на дисторзија која беше ге­не­рално најприсутна при артикулацијата на гла­совите од групата со сигматизам. За­ме­на­та на гласовите од групата со сигматизам беа рет­­ки и најчести за гласовите [ʧ], [ʃ], [ʒ]. Ис­пуш­­тањето беше најретко и најчесто за гла­со­ви­те [ʃ] и [ʒ], поради што тие беа најчесто по­грешно изговорени во сите три форми: де­фор­мирање, замена и испуштање.

From Table 2 can be noticed that most often the subjects from the group with sigmatismus incorrectly pronounced the sounds [ʒ], (13,28%), [ʃ]  (13,17%), [s]  (13%) and [z]  (12,56%). These sounds were most often spoken in the form of distortions which was generally most occurring in the articulation of sounds in the group with sigmatismus. The substitution of sounds in the sigmatismus group was rare and most common for the sounds[ʧ], [ʃ], [ʒ]. The omission was the rarest and most common for the sounds [ʧ], [ʃ], [ʒ]. These results mainly show the complexity of the articulation of the sounds [ʃ] and [ʒ], since they were most often faulty pronounced in all three forms: distortion, substitution and omission.

Табела 2. Распоред на испитаниците со сигматизам според начинот на изговор на гласовите

Table 2. Distribution of thesubjects with sigmatismus in relation to the form of the pronounced sound

Од вкупниот број на 178 испитаници кои имаа само сигматизам, најмногу од нив имаа по­грешно изговорени три гласа од гру­пата со сигматизам (36.52%), потоа, за фрек­вен­ци­јата на отстапување, следи по­греш­но из­го­ва­ра­ње на сите девет гласа од по­широка гру­па  (14.05%). Испитаници со по­грешно из­го­во­рен еден глас 10.11%, два гласа 10.67%, че­тири гласа 10.11%, пет гласа  7.3%, шест гла­са 8.99%, седум гласа  1.69% и осум гласа 0.56%.
Во врска со полот на испитаниците, очи­глед­но е дека машките испитаници имаа слич­но на­ру­шување на сигматизам, само сиг­матизам (53.94%) и сигматизам во ком­би­на­ција со ро­та­ци­зам (55.89%) или лам­да­цизам  (52.86%) (табела 3)

From the total of 178 subjects that had only sigmatismus, most of them had mispronounced three sounds from the group of sigmatismus (36.52%), after which follows the frequency of deviation for mispronunciation of all nine sounds from the wider group (14.05%). One sound was misarticulated in 10,11%, two sounds in 10,67%, four sounds in 10,11%, five sounds in 7,3%, six sound in 8,99%, seven sounds in 1,69% and eight sound in 0,56% of the subjects.
In relation to the gender of the subjects, it is obvious that the male subjects had to some extent more common sigmatismus disorder as a single form of disability (53.94%), as well as in a combination with rhotacismus (55.89%) or lambdacismus (52.86%) (Table 3).

Табела 3. Распоред на испитаниците според нивниот пол и видот на говорната мана

Table 3. Distribution of the subjects according to their gender and type of speech disorder

In relation to the age of the subjects in Table 4, it can be noticed that sigmatismus is the most common among children from the age of 3 to 3.5 years (15,17%), with a slight declination among the children aged between 3.5 and 4 years (11,8%), between 4 and 4.5 years (15,7%) and 5 and 5.5 years (15,7%). The sigmatismus in a combination with rhotacismus was the most common in the ages between 3.5 and 4 years (35,3%) and sigmatismus in a combination with lambdacismus in children aged between 3.5 and 4 years (18.57%) and 5 and 5.5 years (18.57%).

Табела 4. Распоред на испитаниците со сигматизам според нивната возраст

Table 4. Distribution of the subjects with sigmatismus in relation to their age

Табелата 5 го покажува распоредот на ис­пи­та­ници според местото на нивно потекло и мо­же да се забележи дека испитаниците од ур­баните средини почесто имаат сиг­ма­ти­зам (52.13%), како единствено на­ру­шу­ва­ње кое се појавува кај 52.81% и во ком­би­нација со лам­дацизам кај  52.49% од ис­пи­таниците. Нас­проти испитаниците од ур­ба­ната сре­ди­на, испитаниците од ру­рал­на­та средина по­чес­то имаа само сигматизам во комбинација со ротацизам (55.88%).

Table 5 shows the distribution of subjects in relation to their place of origin where can be noticed that the subjects from urban areas usually have larger occurrence of sigmatismus (52,13%), as a single articulating disorder (52,81%) and sigmatismus in a combination with lambdacismus (52,49%). Unlike the subjects from the urban areas, the subjects from the rural areas had more frequently sigmatismus in a combination with rhotacismus (55,88%).

Табела 5. Распоред на испитаниците со сиг­ма­тизам според нивното место на живеење

Table 5. Distribution of the subjects with sigmatismus in relation to their place of residence

Со цел да се испитаат разликите на ис­пи­та­ни­ците според нивното место на потеклото и исто така нивниот пол, беше применета и нив­на анализа. Резултатите покажаа дека не постојат статистички значајни разлики по­меѓу трите групи на испитаници (сме­та­но дека испитаниците имаа еднинствено си­гматизам, сигматизам комбиниран со ро­та­ци­зам и сигматизам со ламдацизам) спо­ред нивното место на потекло и според нив­ниот пол (табела 6).

A variance analysis was applied to test the differences between the subjects in relation to their place of origin and their gender. The results have shown that there are no statistical differences between the three groups of subjects (subjects that had only sigmatismus, subjects with sigmatismus and rhotacismus and subjects with sigmatismus and lambdacismus) in relation to the place of their origin and their gender (Table 6).

Табела 6. Резултати од анализата на раз­ли­ките во променливи помеѓу ис­пи­та­ни­ци­те

Table 6.Results of the variance analysis of the variables between the subjects

Дискусија

Discussion

Преку анализа на резултатите може да се за­клу­чи дека сигматизмот како независно на­ру­шу­вање, но исто така и во комбинација со лам­дацизам или ротацизам е нај­рас­прос­тра­не­то нарушување во босанскиот/хрватскиот/ срп­скиот јазик, со фреквенција од 17.6% спо­редено со други артикулациони на­ру­шу­ва­ња. Слични резултати беа добиени од дру­ги истражувања. Во истражување спро­ве­де­но во Босна и Херцеговина кое беше спро­ве­де­но кај предучилишни деца, од пет до се­дум­­го­дишна возраст, беше утврдено дека нај­­чес­то погрешно изговорени гласови на гру­пата со сигматизам беа [ts], [s], [z], [ʧ], [t̗], [ʤ], [d̗], [ʃ], [ʒ] (14) и согласките [l] и [r] (15). Miccio (16), врз други истражувања заклучи дека, фри­кативните и африкативните групи на гла­со­ви се најчесто неточно изговорени кај де­ца­та кои учат англиски јазик. Ре­зул­та­ти­те од про­длабочени истражувања за ар­ти­кулација на гласовите кај деца кои почнуваат прво од­де­ле­ние во основните училишта во Чеш­ка, по­кажаа дека по неточно из­го­во­рениот глас /r/, во чешкиот јазик други нај­чес­ти ар­ти­ку­ла­ци­они нарушувања кај гру­пата со сиг­ма­ти­зам се појавуваат за гла­со­вите /s/ и /z/ (17). Об­јаснувањето за честото не­точно из­го­ва­ра­ње на /s/ беше дадено од страна на Karson и сор. (18), кој ја потенцира важноста на кон­тро­лата на внатрешните и надворешните мус­кули на артикулационите органи при ар­ти­кулација на гласот /s/. Како можна при­чи­на за честото погрешно изговарање на гла­со­ви­те кај групата со сигматизам е ком­плекс­нос­та на изговарање на овие гласови, за кои што артикулацијата е од најголема важност за соодветно и точно позиционирање на го­вор­ните органи и создавање на соодветно воз­душно струење, со цел да се произведе три­е­ње, така што тие гласови може да се сме­таат за точно изговорени. Од сите форми на арти­ку­лациски нарушувања, најчест е сиг­матизмот како единствено нарушување. Истра­жу­ва­њето спроведено врз деца во ра­ни­те одде­ле­нија со артикулациски на­ру­шу­ва­ња, потврди дека најчеста форма на нару­шу­ва­ње кај деца­та е дисторзијата, а гру­па­та со сигматизам  има најчесто неточно из­го­во­рени гласови (12). Кај младите деца кои збо­ру­ваа францу­ски јазик со артикулациско на­рушување, најмногу грешки се појавуваа со дефор­ми­рање на гласот /s/ (19-21), каде дисторзијата се разликуваше по степени (20,22). Во најголем број од случите со функ­ционално арти­кулациски нарушувања, нај­често не­точ­но изговорени гласови се  [s] и [z] (22). Погреш­ното изговарање на групата од гласовите [ts], [s], [z], [ʧ], [t̗], [ʤ], [d̗], [ʃ], [ʒ] како форма на комбинација на дисторзија–замена, е често присутна. Најчести ар­тикулациони нарушувања кои се пронајдени со помош на методите за набљудување на де­цата, се дисторзија и замена на гла­со­ви­те /s/ и /z/ (23) и кај децата најчесто за­ме­ну­ва­ни се гласовите /š, ž, č/ со гласовите /s, z, c/ и обратно. (17) Резултатите во ова ис­тра­жу­ва­ње укажуваат на особената комплексност при изговарањето на гласовите [ʃ] и [ʒ], по­ра­ди тоа што овие гласови беа најчесто по­гре­шно изговорени од страна на групата со сиг­матизам во сите три форми: дисторзија, за­мена и испуштање. Во бо­сан­ски­от/хр­ват­ски­от/ српскиот јазик при изговорот на овие гла­со­ви, усните се испакнати и заоблени, ра­сто­јанието помеѓу горните и долните заби е мало, врвот на јазикот е подигнат и се наоѓа зад горните секачи и алвеолата, во средината на каналот на јазикот, а страничните рабови на јазикот се спојуваат на горните катници, а ме­кото непце е подигнато. Поминувајќи низ ја­зичниот канал и резонаторите помеѓу ја­зи­кот и забите и забите и усните, воздухот соз­да­ва звук карактеристичен при ар­ти­ку­ла­ци­ја­та на овие гласови, вокално изговарање на гла­сот  [ʒ] (24). Споредбата на грешките при ар­тикулацијата кај различни јазици е многу теш­ко да се спроведе поради тоа што ар­ти­ку­ла­ци­јата на гласовите, особено оние кои се по­грешно изговорени, се разликуваат во мно­гу јазици (22). Резултатите покажуваат дека фреквенцијата на сигматизмот е по­ви­со­ка помеѓу машките испитаници во спо­ред­ба со женските испитаници, што го по­твр­ду­ва фактот дека девојчињата општо имаат по­доб­ри артикулациони вештини отколку мом­чи­ња­та, дури и во рана возраст, но не беше пот­врдена никаква статистички значајна раз­ли­ка помеѓу момчињата и девојчињата во три­те испитани групи. Литературата нуди не­колку објаснувања за овие резултати. Мом­чињата прават повеќе грешки во форма на дисторзија споредено со девојчињата, би­дејќи момчињата заостануваат зад де­вој­чи­њата во моторниот развој, така што де­фор­ма­цијата во говорот се одразува во доцнење или недостаток при моторното процесирање на говорот (21, 22, 25). Генерално, може да се заклучи дека артикулациските вештини кај децата се подобруваат со зголемувањето на ниваната хронолошка возраст или зре­лост. Резултатите покажуваат дека во ур­ба­на­та средина има поголем број лица со сиг­ма­тизам и сигматизам во комбинација со лам­дацизам, но исто така заклучуваат дека не пости статистички значајна разлика по­меѓу групите според нивното место на по­тек­ло. Една од причините може да биде фак­тот дека постојат сè повеќе и повеќе но­во­от-во­рени клиники за корекција на говорот во ру­ралните средини. Понатаму, напредокот на денешната технологија дозволува брз и лес­ен пристап до информација, така што ин­фор­мацијата што ни укажува на проблемите кај децата кои имаат говорна мана и важ­нос­та за навремено вклучување на децата во трет­маните се шири полесно.

By analyzing the results of this research, it can be concluded that sigmatismus as an independent disorder, as well as in a combination with lambdacismus and rhotacismus, is the most common articulation disorder in the Bosnian/Croatian/Serbian language, with a frequency of 17,6% compared against other articulation disorders. Similar results were obtained from other researchers. In the research done in Bosnia and Herzegovina, established also among preschool children between the ages of five and seven years, the most misarticulated sounds were the same ones registered within the sigmitismus group [ts], [s], [z], [ʧ], [t̗], [ʤ], [d̗], [ʃ], [ʒ] (14) and the consonants [l] and [r] (15). From other studies, Miccio (16) has concluded that the fricative and affricative sounds are the most usual groups of sounds that are incorrectly pronounced in children that are learning English. The results from the extensive research of articulation of sounds with first graders from elementary schools in the Czech Republic have shown that besides the mispronunciation of the sound /r/, in the Czech language the most frequent articulation disorders in the group with sigmatismus are for the sounds /s/ and /z/, (17). An explanation for the often misarticulated sound /s/ was given by Karson at al. (18) who stresses the importance of the motor control of the internal and external muscles of the articulation organs during articulating the sound /s/. As a possible reason for the most commonly incorrect articulation of this sound in the sigmatismus group is the extremely complex articulation process, for which the articulation is of the outmost importance for proper and accurate placement of the speech organs and creating the appropriate air flow. This is important in order to produce adequate friction, so that these sounds can be considered as correctly spoken. The distortion of sounds is the most common form of articulation disorder among those who have only sigmatismus. A study of children with articulation disorder from early grades also confirmed that the most common form of disorder in children at this age is distortion, with the stigmatism group having the most common misarticulated sounds (12). Among younger children that spoke Finish with articulation disorders, the most errors were the distortion of the sound /s/ (19-21), with a distortion that manifests to different degrees (20, 22). In most cases with functional articulation disorders, the most common misarticulated sounds are [s] and [z] (22). Misarticulating of the group of sounds [ts], [s], [z], [ʧ], [t̗], [ʤ], [d̗], [ʃ], [ʒ] as a form of combination of distortion-substitution is also often present. The most common articulation disorders that are identified during the screening programs for children are distortion and substitution of the sounds /s/ and /z/ (23) and most commonly substituted sounds are the sounds /š, ž, č/  with the sounds /s, z, c/ and vice versa (17). The results in this paper showed the exceptional complexity of articulation of the sounds [ʃ] and [ʒ], these sounds being the most frequently misarticulated in all three forms, distortion, substitution and omission, in the group with sigmatismus. During the articulation of these sounds, in the Bosnian/ Croatian/ Serbian language the lips are protruding and rounded, the distance between the upper and lower teeth is a small. The tip of the tongue is raised and placed behind the upper incisors and the alveola. The middle of the tongue groove and the side edges of the tongue are adjoining the upper molars, the soft palate is raised and the air passing the groove tongue and the resonators between the tongue and the teeth and the teeth and the lips creates a noise characteristic for the articulation of these sounds, the vocal fold work for the articulation of the sound [ʒ] (24). Comparison of the articulating errors in different languages is very difficult to execute, since the articulation of sounds and especially those that are misarticulated differs in most languages (22). The results show that the frequency of sigmatismus is higher among male subjects compared to female subjects, which confirms the fact that girls generally have better articulation skills than boys, even in the early ages, but it wasn’t confirmed any statistically significant differences between the boys and girls from the three questioned groups. The literature offers several explanations regarding these results. Boys make more errors then girls in the form of distortion, because the boys fall behind girls in their motor development, so the distortion in the speech reflects with delays or deficits in the motor speech processing (21, 22, 25). Generally, it can be concluded that the articulation skills in children improve as their chronological age or mature increases. The results show that the urban environment has a greater number of children who have sigmatismus alone and sigmatismus in a combination with lambdacismus. However, the results also conclude that there is no statistically significant difference between the groups in relation to their place of origin. One of the reasons can be the fact that there are more and more speech and language clinics open in the rural areas. In addition, today's technological advances allow quick and easy access to information, so the information that tell us about the problems of children who have speech disorders and the importance of timely involvement of children in the treatment is widespread.

Заклучок

Conclusion

Сигматизмот во бо­сан­ски­от/хр­ват­ски­от/срп­ски­от јазик е најчестото артикулациско на­ру­шу­ва­ње. Најчесто се појавува како изо­ли­ра­но нарушување, но не е невообичаено и во ком­бинација со ламдацизам и/или ро­та­ци­зам. Сигматизмот е најчесто карактеризиран со дисторзија на гласовите, но не е ретка и по­­ја­вата на замена на гласовите. Момчињата на возраст од три до седум години почесто има­ат сигматизам отколку девојчињата. Де­ца­та од урбаните средини не се разликуваат стат­истички значајно при артикулацијата на гла­совите во групата со сигматизам, и исто така во комбинација со гласовите од групата со ламдацизам и ротацизам. Логопедите тре­ба да ги следат сите овие точки во процесот на набљудување на децата од предучилишна воз­раст, особено на децата вклучени во гра­дин­ките, да обезбедат навремен третман и да ра­ботат со овие деца. Често се случува овие на­рушувања да не се забележани додека де­те­то не почне да оди в училиште. Причината за ова е тоа што во најголем број од гра­дин­ки­те во Босна и Херцеговина не вработуваат ло­гопеди, така што проблемот останува не­за­бележан навреме или родителите не сме­та­ат дека е нешто значајно, туку го сметаат ка­ко симпатична појава што ќе исчезне како што детето старее. Кога нивните деца за­поч­ну­ва­ат да одат на училиште, тогаш за­поч­ну­ва­ат со првите третмани, и тоа се случува само тогаш кога нивното внимание е при­влеч­ено од страна на учителот или кога нив­ни­те соученици ќе почнат да ги исмејуваат.

Sigmatismus in the Bosnian/Croatian/Serbian language is the most frequent articulation disorder. It usually occurs as an isolated disorder, but it is not uncommon in a combination with lambdacismus and/or rhotacismus. Sigmatismus is mostly characterized by the distortion of sound, but it is not rare to have cases of sound substitution. Boys at the age from three to seven years, more often have sigmatismus then girls. The children from the urban and rural areas do not differ statistically significant in regards to the articulation of sounds in the sigmatismus group, and the groups with sigmatismus in a combination with lambdacismus and rhotacismus. Speech therapists should be aware of these points in the screening process of preschool children, especially in the enrollment of children in kindergartens, to ensure timely treatment and work with these children. Very often these disorders pass unnoticed until the children start primary school. The reason for this is that in most kindergartens in Bosnia and Herzegovina speech pathologist are not employed, so the problem is not noticed for a long time, or the parents do not think it is significant and they rather consider it as cute habit that will pass along time. Only when their children start school, it is the time when they start their first treatment and it usually happens when their attention is turned by the school teacher, or when their peers start to make fun of them.

Citation:Junuzovikj-Zunikj L, Ibrahimagikj A. Analysis of Errors in Children with Sigmatismus in the Bosnian/ Croatian/Serbian Language. J Spec Educ Rehab 2012; 13(1-2):95-107. doi: 10.2478/v10215-011-0020-8

Референци/References

1. Kumin L. Communication skills in children with Down syndrome. Rockville: Woodbine House 7-9; 1994. p. 136-138.
2.  Defterdarević-Muradbegović A. Uloga fonetike danas u nastavi stranog jezika.  Govor 1999; XVI (1): 1-13.
3.  Kostić Đ,  Vladisavljević S. Govor i jezik deteta u razvoju. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva; 1995. p. 138-151.
4. Travis LE. Handbook of Speech Pathology and Audiology. New York (NY): Meredith  Corporation; 1971.
5. Correa N, Nye C, Hans K. The Effectiveness of Articulation Treatment in Children. [Online]. 2005, Jan 10; Available from URL:http://www.campbellcollaboration.org/
6.  Salihović N, Karić E. Prevalenca govornih poremećaja kod osnovnoškolske djece. Defektologija 2000/2001; 6: 67-70.
7. Vuletić D. Test artikulacije. Zagreb: Fakultet za Defektologiju, Sveučilišta u Zagrebu; 1990.
8. Škarić I. Govorne poteškoće i njihovo uklanjanje. Zagreb: Mladost; 1988.
9. Junuzović-Žunić L, Salihović N, Ibrahimagić A, Košir S. Articulation disorders in preschool children. Defektologica Slovenica Specialna in Rehabilitacijska Pedagogika 2007; 15 (2): 73-84.
10. National Institute for Deafness and Communication Disorders (NIDCD) [Online]. 2004, Nov 17; Available from URL:http://www.nidcd.nih.gov/health/statistics/
11. Bulić R, Šator M. Naš jezik. Tuzla: Bosanska riječ; 2001.
12. Hatibović Ć, Salihović N, Redžepović L. Poremećaji izgovora u djece. Defektologija 2001/2002; 7: 125-131.
13.  Vuletić D. Govorni poremećaji. Zagreb: Školska knjiga; 1987.
14. Zečić S, Mrkonjić Z, Duranović M, Sulejmanović N. Govorni status djece u   predškolskim ustanovama opštine Gračanica. Defektologija 2004; 11: 85-89.

15. Salihović N, Junuzović L, Kovačević R, Duranović M, Gojković D. Karakteristike poremećaja izgovora u djece školske dobi. Defektologija 2004; 11: 91-96.
16. Miccio AW. Clinical Problem Solving: Assesment of Phonological Disorders. American Journal of Speech-Language Pathology 2002; 11 (3): 221-229.
17. Honová J, Jindra P, Pešák J, Analysis of articulation of fricative praealveolar sibilant „S“ in control population.  Biomed. Papers 2003; 147 (2): 239-242.
18. Karlson HB, Shriberg LD, Flipsen P, McSweeny JL. Acoustic phenotypes for speech–genetics studies: toward an acoustic marker for residual /s/ distortions. Clinical linguistics & phonetics 2002; 16 (6): 403–424.
19. Laine T, Linnasalo AL, Jaroma M. Articulatory disorders in speech among Finnish-speaking students according to age, sex, and speech therapy. J Commun Disord 1987;20 (4): 327-338.
20.  Qvarnström MJ, Laine MT, Jaroma SM. Prevalence of articulatory disorders of different sounds in a group of Finnish first-graders. J Commun Disord 1991; 24 (5-6): 381-392.
21.  Lautonen M. Early speech development, articulation and reading ability up to the age of 9. Pholia Phoniatr Logop 1995; 47:10-17.
22.  Laitinen J.  Associations between dental consonant articulation, orofacial morphology and function in cleft lip/palate. Academic dissertation. Faculty of   Medicine of the University of Helsinki; 1999.
23.  Boone DR. Human Communication and Its Disorders. Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs, New Jersey; 1987.p. 95- 254.
24.  Matić M. Kako otklanjati dečje govorne nedostatke i poremećaje. Savez defektologa Jugoslavije, Beograd; 1968.
25. Shriberg LD, Kwiatkowski J. Developmental phonological disorders I: A Clinical profile. Journal of Speech & Hearing Research 1994; (37) 5.