Вовед

Introduction

Адолесценцијата е главна фаза за развојот на системите на вредности, кои се една од нај­значајните детерминанти на човечкиот иден­титет. Без сомнение, вредностите се ин­те­грален дел од културата; тие се различни и специфични за конкретно културно мал­цин­ство. Во овој случај, составот на кул­тур­на­та специфичност на групата  соод­вет­ству­ва на самоконцепцијата на луѓето со ош­те­те­тн слух, имено идеата дека глу­ви­те/на­глу­ви­те луѓе се дефинираат со кул­тур­ни­те ка­рак­те­ристики (на пр. јазикот) кои се раз­лич­ни од културата на мнозинството (лу­ѓе­то кои слушаат) во општеството.
Спо­ред тоа, глувите/наглувите луѓе се сме­та­ат себеси за говорно и културно мал­цин­ство (1). Културата е дел од средината соз­да­де­на од човекот и влијае врз сите сфери од човековиот живот. Може да се подели на ма­теријална (материјални резултати од чо­веч­ката активност) и субјективна култура (ка­рактеристични начини за перцепција на со­цијалната средина) каде јазикот е еден од зна­чајните елементи (2).
Двата типа на култури и индивидуи се карак­теризираат со системи на приоритетни вред­ности (3), кои се сметаат за клучни осо­бини на образованието. Целта на об­ра­зо­вание­то е да го оспособи секој ученик на ни­во кое е реално за нив и на тој начин да го под­готви за понатамошно образование и афир­мација во општеството. Главните оспо­со­бувања ги сочинуваат група на вештини, спосо­бности, знаење, однесување и вред­нос­ти неопходни за личен развој и афир­ма­ци­ја на секој член од општеството. Нивната се­лекција и разбирање е резултат на вред­нос­тите генерално прифатени во оп­штес­тво­то и од општиот консензус, со кои вештини ин­ди­видуата придонесува за неговото об­ра­зо­вание, задоволство и успешен живот, како и за зацврстување на функциите на гра­ѓан­ско­то општеството.
Според Schwartz, структурата на човечките вред­ности е всушност составена од десет ос­нов­­ни вреднисти, од кои секоја од нив може да биде карактеризирана преку опишување на нејзината централна мотивациска вред­но­ст (4). Структурата на вредноста содржи вред­­ности и соодветни мотивациски цели како што се следните: (а) Самона­со­чу­ва­ње не­за­висна мисла и дејство, избор, тво­ре­ње, ист­ра­жување; (б) Стимулација воз­бу­да, но­ви­тет и предизвици во животот; (в) Хе­­до­ни­зам задоволство и сензуално за­до­во­лување на себеси; (г) Достигнување ли­чен успех преку демонстрирање на спо­соб­ност според со­ци­јални стандарди; (д) Моќ со­цијален ста­тус и престиж, контрола или до­минација над луѓе и ресурси; (ѓ) Обез­бе­ду­ва­ње без­бед­ност, хармонија и ста­бил­ност на опш­тест­вото, врските и ин­ди­ви­дуа­та; (е) Сог­лас­но­ст ограничување на деј­ства, нак­ло­не­тос­ти и импулсивни реакции кои би воз­не­ми­ри­ле или повредиле други лич­ности и би на­рушиле социјални норми и оче­кувања; (ж) Традиција почит, по­све­те­ност и при­фа­ќа­ње на обичаите и идеите кои ги налага тра­дицијата или религијата врз пое­динецот; (з) Благонаклонетост заш­ти­ту­вање и по­до­брување на благосостојбата на лицата со кои поединецот е во постојан кон­такт („кру­гот на пријатели“); (ѕ) Уни­вер­зализам раз­би­ра­ње, ценење, то­ле­ран­ци­ја и заштита на бла­госостојбата на сите.
Овие вредности формираат спектар кој е сос­тавен од делови кои содржат многу блис­ку поврзани вредности. Тие можат да бидат по­врзани во поголеми подгрупи на вред­нос­ти: а) Отвореност кон промена: сти­му­ла­ци­ја, самонасочување и хедонизам, б) Само-по­добрување: достигнување, моќ и хе­до­ни­зам, в) Зачувување: безбедност, традиција и удоб­­ност, г) Самонадминување: уни­вер­за­ли­­зам и благонаклонетост. 
Овие подгрупи можат да бидат подредени во круг кој е прикажан подолу (сл. 1) и че­ти­­ри­­те променливи можат да бидат по­вр­за­ни со две области, фокусирање кон себе си или не кон себе си, и потрага по стабилност или про­мена.

Adolescence is the core stage for development of the value system, one of the most important determinants of human identity. Values are undoubtedly an integral part of the culture; they are diverse and specific to a particular cultural minority. In this case, the concept of the group’s cultural specificity corresponds to the self-conception of the people with hearing impairment, the result is the idea that deaf/hard of hearing people are defined by cultural features (in e.g. language) that are distinct from the culture of the majority (hearing) in the society. Thus, deaf/hard of hearing people perceive themselves as a linguistic and cultural minority (1). Culture is the man-made part of the environment and influences in all aspects of the human life. It can be divided into material (the material outcomes of human activities) and subjective culture (characteristic ways of perceiving the social environment) where language is one of the most important elements (2).
The cultures and the individuals are characterized by priorities in the system of values (3), which should be considered as one of the key competences of education. The purpose and objective of education is to provide each and every student with a set of key competencies at a level that is attainable for him/her and in that way to prepare him/her for further education and affirmation within the society. The key competencies are represented by a set of skills, abilities, knowledge, attitudes and values, essential for personal development and affirmation of each member of the society. Their selection and understanding result from the values generally accepted within the society and the general consensus. These competencies also contribute to the individual’s education, contentment and successful life and the strengthening of the civil society’s functions. According to Schwartz, the structure of the human’s value system is in fact consisted of ten basic values, each of which can be characterized by describing its main motivational goal (4). The value structure contains values and appropriate motivational goals such as the following: (a)Self-Direction - Independent thought and action; choosing, creating, exploring; (b)Stimulation - Excitement, novelty, and challenges in life; (c)Hedonism - Pleasure and sensual gratification of oneself; (d)Achievement - Personal success through demonstrating competence according to social standards; (e)Power - Social status and prestige, control or dominance over people and resources; (f)Security - Safety, harmony and stability of society, relationships and oneself; (g)Conformity - Restraint of actions, inclinations and impulses likely to upset or harm others and violate social expectations or norms; (h)Tradition - Respect, commitment, and acceptance of customs and ideas that traditional culture or religion provides for oneself; (i)Benevolence - Preserving and enhancing the wellbeing of those whom one is in frequent personal contact with (the 'in-group'); (j)Universalism - Understanding, appreciation, tolerance and protection for the wellbeing of all.
These values form a spectrum consisted of ranges where each contains many closely related values. They can also be collated into larger super-groups of values: A) Openness to change: Stimulation, self-direction and partial hedonism, B) Self-enhancement: Achievement, power and partial hedonism, C) Conservation: Security, tradition and conformity, D) Self-transcendence: Universalism and benevolence.
These can be arranged in a circle as illustrated below (Fig. 1), where the four variables can be associated with two focus areas; focus on oneself or not on oneself and seeking stability or seeking change.

Слика 1. Системот на вредности на Schwartz - динамична врска, Schwartz (4)

Figure 1. Schwartz’s system of values – a dynamic relationship, Schwartz (4).

Истражувањата за приоритетни вредности го проучуваат значењето на конкретни вред­нос­ти како дел од системот на вредности на пое­динецот или групата.
Според Schwartz, десетте основни вред­нос­ти имаат за цел да ги вклучат сите клучни вред­ности кои се прифатени кај различните кул­тури низ светот. Истражувањата спро­ве­де­ни во различни земји (5, 6, 7, 8, 9) по­ка­жаа дека вредностите на благонаклонетоста, самонасочувањето и универзализмот се пос­тојано најзначајни; вредностите на моќ­та, тра­дицијата и стимулацијата се најмалку зна­­чајните; а сигурноста, согласноста, дос­тиг­­нувањето и хедонизмот се наоѓаат по­ме­ѓу нив. Споредба помеѓу неколку земји по­ка­жа­ла дека земјите со слични културни и ре­лигиозни традиции покажуваат слична зас­тапеност кај распределбата на вред­нос­ти­те. Но, и покрај тоа, хиерархијата на вред­нос­­ти не е универзална, бидејќи постојат зна­­чајни полови разлики. Schwartz и Rubel (10) открија дека мажите константно при­да­ваат поголема важност на вредностите како што се моќта, стимулацијата, хе­до­низ­мот, дос­тигнувањето и самонасочувањето от­кол­ку жените; спротивно на ова помало зна­че­ње им се придава на бла­го­на­кло­не­тос­та и уни­­­верзализмот, а најмалку кон­стант­но зна­че­ње има безбедноста. Земајќи ја пре­двид традицијата и согласноста, не беа про­нај­де­ни значајни разлики. Половите раз­лики во мис­ле­њето беа мали и обично об­јаснуваа по­ма­ла варијација отколку воз­рас­та и многу по­малку отколку културата. Кул­турата ги урам­нотежува сите полови раз­лики, додека типот за примерок и ин­стру­ментите за ме­ре­ње имаат мало вли­ја­ние.
Подолго истражување за однесувањето кај глу­вите/наглувите деца и адолесценти (11, 12,13) го изнесе на виделина прашањето „на кој начин вредностите се прифатени од ст­ра­­­на на оваа група“. Постои претпоставка де­­ка мислењето на оваа група ќе има општо зна­­чење и не само од гледна точка на об­ра­зов­­ните активности. Сепак, не постои до­вол­­но истражување во оваа насока кое би овоз­­можило споредба на резултатите со адо­ле­с­центите кои слушаат, (14,15,16) и покрај кул­­турното, јазичното и едукативното зна­че­ње на оваа тема (17). Во истражувањето на Bellin и Stephens (17) беше откриено дека пре­кумерната маргинализација не ги ис­клу­чу­ва младите од широка и генерална на­кло­не­тост кон развојниот процес на системот на вред­ности во текот на нивната адо­лес­цен­­ци­ја. Тие покажаа слични полови раз­ли­ки на оние најдени кај адолесцентите кои слу­ша­­ат. Авторите предлагаат дека глувите адо­лес­­центи не можат да се сметаат заедно со адо­­лесцентната популација, бидејќи нив­ни­от иден­титет како глуви луѓе е суптилен.
Зе­мајќи го предвид фактот дека до овој ден само неколку истражувања се спро­ве­де­ни во оваа област и дека тие не се дури ни тео­ретски/методолошки истражувања по­вр­за­ни со областа на едукативната практика, ова ис­тражување беше сметано за еден на­цио­на­лен дел од проект спроведен низ целата зем­ја (18).

Studies of value priorities are concerned with the importance of particular values as a part of the value system of a person or а group.
According to Schwartz, the ten basic values are intended to include all the core values recognized in cultures around the world. A research conducted in different countries (5, 6, 7, 8, 9) showed that the value of benevolence, self-direction and universalism are consistently most important; power, tradition and stimulation as values are the least important; security, conformity, achievement and hedonism are in-between. Inter-country comparison has indicated that countries with similar cultural and religious backgrounds show similar patterns of value distribution. However, the hierarchy of values is not universal since there are important gender differences. Schwartz and Rubel (10) revealed that men constantly attribute more importance to power, stimulation, hedonism, achievement and self-direction values than women do; the opposite is true for benevolence and universalism and least constantly, for security. No significant differences were found regarding tradition and conformity. Gender differences were small and typically explained less variance than age and much less than culture. Culture moderates all gender differences, while the sample type and the measuring instrument have minor influence.
A long-term study on the behavior of deaf/hard of hearing children and adolescents (11, 12, 13) has brought up the question of the way that values are perceived by this particular group. It was assumed that this group would have a general relevance and not only from educational point of view. However, despite the cultural, linguistic and educational importance of the subject (17), there isn’t sufficient number of research carried in this area, which would allow comparison of the results of the deaf/hard of hearing children and adolescents with the results of the hearing adolescents (14, 15, 16). The study carried out by Bellin and Stephens (17) found that extensive marginalization did not exclude deaf youngsters from widespread and general predispositions of the value system developmental process, during their puberty. They showed similar gender differences to those found among hearing adolescents. The authors suggested that deaf adolescents could not be regarded as general adolescent population and have their identity as deaf people being diffused.
Bearing in mind that only a few studies have been conducted in this field to this date and that they are not even theoretical/methodological studies relating to this area of educational practice, the study was pursued as a national component of a cross-country project (18).

Методологија

Испитаници

Methodology

Subjects

Шеесет и шест адолесцентни студенти од це­лодневно средно училиште на возраст по­ме­ѓу 15 и 20 години (29 машки, 37 женски) и 93 ученици кои слушаат од средношкол­ски интернат на возраст помеѓу 15 и 17 го­ди­ни (39 машки и 54 женски) беа испитани со цел да се оцени нивниот систем на вред­нос­ти.  Сите училишта беа лоцирани во про­вин­цијата Малополска на југот од Полска. Три­наесет глуви адолесценти потекнуваа од се­мејства каде најмалку еден родител беше глув и го користеше знаковниот јазик, а 53 пот­екнуваа од семејства кои слушаат. Ни­во­то на слуховно растројство беше големо (>90 dB) кај 19 ученици кои не користеа слуш­ни помагала, а тешко (71-90 dB) кај уче­ни­ци кои користеа слушни помагала.

Sixty-six deaf adolescent students from secondary residential schools aged between15 and 20 years (29 male, 37 female) and 93 hearing students from boarding middle schools aged between 15 and 17 years (39 male and 54 female) were assessed to identify their system of values. All schools were located in Małopolska province, in the south of Poland. Thirteen deaf adolescents came from families where at least one parent was deaf and signing and 53 came from hearing families. The level of hearing impairment was profound (>90dB) within 19 pupils who did not use hearing aids and severe (71- 90 dB) within 47 pupils who used hearing aids.

Табела 1: Примери од точките во пра­шал­ни­­кот на Schwartz за портретирање на вред­­нос­тите

Table 1: Example of items from the Schwartz Portrait Values Questionnaire

Вредности / Values

Пример на ситуации / Item example

Универзализам / Universalism

Тој смета дека е важно секоја личност во светот да биде третирана подеднакво. Тој смета дека секој треба да има еднакви животни шанси. /
He thinks it is important that every person in the world should be treated equally. He believes everyone should have equal opportunities in life.

Благонаклонетост/
Benevolence

Многу е важно за него да им помага на луѓето околу него. Тој сака да се грижи за нивната благосостојба./
It’s very important to him to help the people around him. He wants to care for their well being.

Согласност /
Conformity

Тој верува дека луѓето треба да го прават она што им е кажано. Тој смета дека луѓето треба да следат правила во секое време, дури и кога никој не ги гледа. /
He believes that people should do what they’re told. He thinks people should follow rules at all times, even when no one is watching.

Традиција/
Tradition

Традицијата е важна за него. Тој се обидува да ги следи обичаите кои се пренесени од неговата религија или семејството./
Tradition is important to him. He tries to follow the customs handed down by his religion or his family.

Безбедност/
Security

Нему му е важно да живее во безбедна околина. Тој избегнува било што, што може да ја загрози неговата сигурност /
It is important to him to live in secure surroundings. He avoids anything that might endanger his safety.

Моќ/
Power

Нему му е важно да биде богат. Тој сака да има многу пари и скапи предмети./
It is important to him to be rich. He wants to have a lot of money and expensive things.

Достигнување/
Achievement

Нему му е важно да ги покажува неговите способности. Тој сака луѓето да се восхитуваат на тоа што го прави./
It’s important to him to show his abilities. He wants people to admire what he does.

Хедонизам/
Hedonism

Забавата му е битна нему. Тој сака да се разгалува себе си./
Having a good time is important to him. He likes to ‘spoil’ himself

Стимулација/
Stimulation

Тој сака изненадувања и секогаш бара да прави нови работи. Тој смета дека е важно да се прават многу различни работи во животот./
He likes surprises and is always looking for new things to do. He thinks it is important to do lots of different things in life.

Самонасочување/
Self- direction

Тој смислува нови идеи и да се биде креативен е важно за него. Тој сака да прави работи на свој начин./
Thinking up new ideas and being creative is important to him. He likes to do things in his own original way.

Инструменти

Instrument

На секој ученик му беше дадена полската вер­зија од прашалникот на Schwartz за пор­тре­­тирање на вредностите, чија валидност ме­ре­на во Cronbach alpha коефициентот бе­ше помеѓу 0.36 и 0.7 на скалата за основна вред­ност (19) користена во европското со­ци­­јално анкетирање во 2002 (4). Учениците го пополнија прашалникот во целосна сло­бо­да и анонимност. Прашалникот содржеше 21 точка кои ги претставуваа десетте типови на вредности: универзализам, бла­го­на­кло­не­тост, согласност, традиција, безбедност, моќ, достигнување, хедонизам, стимулација и самонасочување (Табела 1). Ис­пи­та­ни­ци­те ко­ристеа бодување со скала од шест ни­воа со цел да го оценат значењето на секоја вред­­­ност, при што се поистоветуваа со лице со пречка во слушањето и му даваа мак­си­мум поени (лицето е како мене=1) или ми­ни­­мум поени (лицето не е како мене=6). Ст­ру­к­­турата од 10 вредности по­ка­жа ста­бил­ност низ културата мерена во де­се­ти­ци зем­ји и беше откриено дека се по­вр­зу­ва зна­чај­но со постоечки однесувања, како што се про­­­с­оцијалните, антисо­ци­јал­ните, еко­лош­ки­те, политичките, кон­зу­мер­ски­те и ин­те­лек­­­туалните однесувања. Низок ре­зултат на да­­­де­на скала покажува висок ин­декс на ре­ле­­­вантна вредност.

Each student was given the Polish version of the Schwartz Portrait Values Questionnaire, which reliability measured in the Cronbach alpha coefficient was between 0.36 and 0.7 in the basic value scale (19) used in the European Social Survey from 2002 (4). The students filled the questionnaire freely and anonymously. The questionnaire included 21 items, all representing 10 types of values: universalism, benevolence, conformity, tradition, security, power, achievement, hedonism, stimulation and self-direction (Table 1). The subjects used a 6-item scale to assess the meaning of each value by identifying themselves with an imagined person who represented the maximum expression (the person is like me = 1) or the minimum expression (the person is not like me = 6) of the value. The structures of the 10 values has shown a cross-cultural stability across dozens of countries and it was found to relate meaningfully to existing behaviors, such as pro-social, anti-social, environmental, political, consumer and intellectual activities. A low result on a particular scale indicates a high index for the relevant value.

Постапка

Procedure

Истражувањето беше спроведено во учи­лиш­ни услови. Повеќето глуви/наглуви уче­ни­ци во Полска посетуваат целодневно учи­лиште за глуви деца, поради што беше важ­но нивниот резултат да се спореди со слич­на група на адолесценти кои слушаат, од средношколски интернати, бидејќи овој фак­тор би влијаел врз нивото на пре­не­су­ва­ње на системот на вредности низ ге­не­ра­ции­те во самото семејство.
Двете групи, како глувите така и адо­лес­цен­ти­те кои слушаат, кои учествува во со­би­ра­ње­то на податоци не беа клинички при­ме­ро­ци и немаа дополнително развојно на­ру­шу­ва­ње. На неколку наврати беа собирани по­да­то­ци во школските установи. Во секоја се­си­ја учествуваа од шест до осум  глу­ви/наглуви ученици од едно одделение. При се­која сесија, истражувачот и ква­ли­фи­ку­ва­ни­от интерпретатор им презентираа на згри­жените лица формулар за согласност, како и преглед план на целта на ис­тра­жу­ва­ње­то. Учесниците ја погледнаа дигиталната сним­ка на DVD (на полски јазик) од пра­шал­никот на Schwartz за портретирање на вред­ности, преведен на рачно кодиран пол­ски (SJM) и потоа ги забележуваа нивните од­говори на писмениот формулар (на пол­ски). Онаму каде што беше потребно, ин­тер­пре­таторот  помогна згрижените лица да ги раз­берат инструкциите преку повторување на снимената верзија.
Адо­лесцентите, кои слушаат, учествуваа во ис­тражувањето во сесија одржана во нив­ни­те училишта во групи од 20 и 28 ученици. Ис­тражувачот придружен од учител, ја пре­зен­тира целта на истражувањето и пра­шал­ни­кот. Учениците го потполија формуларот (на полски).

The research was conducted in a residential school setting. Most deaf/hard of hearing students in Poland attend residential schools for the deaf. Therefore, it was important to compare their results with those of a similar group of hearing adolescents attending boarding schools, considering that this factor will affect the level of value system transmission between generations within the family. 
Both, the deaf and the hearing adolescents that participated in the data collection were non-clinical samples with no additional developmental disorders. The process of data gathering was held at school venues. Each session was hosting between six and eight deaf/hard of hearing students coming from the same grade. The researcher and qualified interpreter at each session presented the attendees with a questionnaire consent form and an outline for the purpose of the research. The participants viewed the DVD version (in Polish) of the Schwartz Portrait Values Questionnaire, translated into manually coded Polish (SJM) after which they recorded their responses on the paper form (in Polish). Where necessary, the interpreter helped the attendees to understand the instructions by repeating the recoded version of the questionnaire.
Hearing adolescents participated in the study session held at their school in a group of 20 to 28 students. The researcher accompanied by a teacher from the school presented the purpose of the study and the questionnaire. Then the students filled in the paper form (in Polish).

Резултати

Results

Анализата на системот на вредности кај­ глу­ви­те/наглувите адолесценти откри ин­те­рес­на корелација. Благонаклонетоста, тра­ди­ци­ја­та, хедонизмот и самонасочувањето беа слич­ни кај двете експериментални групи. Се­пак, оштетувањето на слухот се чини де­ка прави разлика во значајноста на некои вред­­­ности.
Глувите адолесценти го сметаа уни­вер­за­лиз­мот (t=-3,41; p<0,001), согласноста (t=-2,73; p<0,007), безбедноста (t=-2,28; p<0,02) и стимулацијата (t=-3,22; p<0,002) по­зна­чај­на за разлика од нивните соученици кои слу­шаат. Сепак, моќта (t=-2,07; p<0,04) и дос­тигнувањето (t=-4,30; p<0,0001) беа по­мал­ку важни за глувите отколку за адо­лес­цен­тите кои слушаат.  
Овие разлики откриени кај глувите под­гру­пи и подгрупите кои слушаат понатаму се ди­ференцирани во контекст на полот. Три зна­чајни разлики поврзани со полот во склоп на глувата подгрупа се откриени, кои се различни од разликите најдени во под­гру­пата на адолесценти кои слушаат. Маш­ки­те адолесценти, кои слушаат, ги сметаа бла­го­наклонетоста (t=3,61, p<0,001), хе­до­низ­мот (t=2,9; p<0,001), и стимулацијата (t=2,10; p<0,05) поважни отколку женските адо­лесценти. Во глувата подгрупа, де­вој­ки­те ги ценат безбедноста (t=2,01; p<0,05), моќта (t=2,99; p<0,005) и достигнувањето (t=2,01; p<0,05) повеќе отколку машките.
Исто така беше откриен интересен начин на кој полот и оштетувањето на слухот влијае врз системот на вредности. Значајните ре­зул­тати се презентирани во сликите по­до­лу.

The analysis of the value system of deaf/hard of hearing adolescents has revealed interesting correlations. Benevolence, tradition, hedonism and self-direction were similar in both experimental groups. However, hearing impairment does seem to differentiate the importance of some values.
Deaf adolescents considered universalism (t=-3,41; p<0,001), conformity (t=-2,73; p<0,007), security (t=-2,28; p<0,02) and stimulation (t=-3,22; p<0,002) to be more important than their hearing peers. However, power (t=-2,07; p<0,04) and achievement (t=-4,30; p<0,0001) were less important for the deaf than for the hearing adolescents.
These differences found within the deaf and hearing subgroups are further differentiated in the context of gender belonging. Three significant differences within the deaf subgroup regarding gender were found to be distinct from the hearing subgroup. Among the hearing adolescents, males consider benevolence (t=3,61, p<0,001), hedonism (t=2,9; p<0,001) and stimulation (t=2,10; p<0,05) more important than females. In the deaf subgroup, females value higher security (t=2,01; p<0,05), power (t=2,99; p<0,005) and achievement (t=2,01; p<0,05) more than males do.
An interesting way in which gender and hearing impairment influence the value system was also revealed. The relevant results are presented in the graphs below.

Слика 1: Благонаклонетоста според вли­ја­ние­то на полот и статусот на слушање /
Figure 1: Benevolence in relation to gender and hearing status interaction (F=10,4917; p<0,001)

Слика 2: Моќта според влијанието на полот и статусот на слушање /
Figure 2: Power in relation to gender and hearing status interaction (F=5, 298, p<0,02).

Во подгрупата која слуша, вредноста на бла­го­наклонетоста е значително поважна  (F=10,4917; p<0,001) за машките отколку за жен­­ските (Слика 1). Во глувата подгрупа ше­­мата  се движи во спротивен правец, иако раз­­ликата не е значајна. Сепак, глувите жен­ски адолесценти ја ценат благонаклонетоста мно­­гу повеќе отколку женските адо­лес­цен­ти кои слушаат.  
Глувите машки адолесценти ја сметаат моќ­та зна­чително помалку важна од други под­гру­пи (F=5,298; p<0,02). Глувите женски адо­лесценти ја ценат моќта на исто ниво со лу­ѓето кои слушаат од двата пола (Слика 2).

The value of benevolence is significantly more important (F=10,4917; p<0,001) in the hearing subgroup for males than females (Figure 1). The pattern among the deaf subgroup goes in the opposite direction, although the difference is not significant. However, deaf female adolescents value benevolence much more than hearing females do.
Deaf males consider power to be significantly less important than other subgroups (F=5,298; p<0,02) do. Deaf females value power at the same level as hearing people of both genders (Figure 2).

Слика 3: Достигнување според влијанието на полот и статусот на слушање /
Figure 3: Achievement in relation to gender and hearing status interaction (F=6,858; p<0,01)

Слика 4: Хедонизам според влијанието на полот и статусот на слушање /
Figure 4:Hedonism in relation to gender and hearing status interaction (F=4,3366; p<0,04)

Важна разлика, која не беше пронајдена кај же­ните, беше набљудувана помеѓу глувите маш­ки и оние кои слушаат поврзана со вред­нувањето на достигнувањето (F=6,858; p<0,01). Глувите машки го сметаа дос­тиг­ну­ва­ње­то помалку важно отколку машките кои слушаат и исто така помалку важно от­кол­ку женските и кои слушаат и кои не слу­ша­ат (Слика 3). Глувите женски адо­лес­цен­ти ги сметаат достигнувањата помалку зна­чајни од подгрупата која слуша без раз­ли­ка на полот, но и двете подгрупи на жен­ски адолесценти (глуви и кои слушаат) по­ка­жаа средни резултати, кои се значително по­ниски отколку машките кои слушаат и зна­чително повисоки отколку глувите маш­ки.  
Полова разлика беше исто така на­бљу­ду­ва­на спо­ред вреднувањето на хедонизмот (F=4,3366; p<0,04). Машките кои слушаат го це­­нат хедонизмот повеќе отколку женските кои слушаат.  Во глувата подгрупа не пос­тои раз­­лика помеѓу половите подгрупи (Слика 4).
Друга област, што беше проучувана го ис­тра­жу­­ваше влијанието на променливите кои беа по­­врзани со влијанието на семејството врз сис­­темот на вредности кај глувите адо­лес­цен­ти, поконкретно присуството или от­сус­твото на глуви/наглуви родители и на­чи­нот на ко­му­ни­­кација користен во се­меј­ство­то.  Врската по­­меѓу овие фактори и пре­фе­ри­ра­њето од­ре­де­­ни вредности општо е не­зна­чителна, един­ст­вен исклучок е начинот на комуникација во склоп на семејството, кој има значително вли­јание (p<0.013) врз со­гласноста (Слика 5).

An important difference which was not found in females, was observed between hearing and deaf males regarding the perception of achievement (F=6,858; p<0,01). Deaf males consider achievement less important than hearing males and also less important than both hearing and deaf females (Figure 3). Deaf females find achievement less important than hearing subgroups regardless of gender, but both subgroups of females (deaf and hearing) showed average results, which are significantly lower than hearing males and significantly higher than deaf males.
A gender difference was also observed in relation to hedonism (F=4,3366; p<0,04). Hearing male adolescents valued hedonism more than hearing females. There is no difference between the genders in the deaf subgroup (Figure 4).
Another area studied was the influence of the variable such as functioning of the family over the value system in deaf adolescents. More in particular, the presence or absence of deaf/hard of hearing parents and the mode of commu­nication used within the family. The relation­ship between these factors and the prefe­ren­ce of particular values over others was ge­nerally insignificant, with the mode of communi­cation within family being the only exception, which also has a significant (p<0.013) influence on the conformity (Figure 5).

Слика 5: Средствата за комуникација врз со­гласноста кај глувите адолесценти.  (F=4,657; p<0,013)

Figure 5: Means of communication effect on the conformity in deaf adolescents (F=4,657; p<0,013)

Користењето на знаковен јазик во составот на семејството подразбира значително ниво на согласност во споредба со луѓето кои ко­му­ни­цираат вербално (F=4,657; p<0,01). Раз­ли­ка­та помеѓу луѓето кои ги користат и две­те средства и оние кои комуницираат само вер­­бално ја прикажува тенденцијата.

The use of signing language within the family implies significantly higher level of conformity in comparison with people who communicate verbally (F=4,657; p<0,01). The difference between people using both means and those who communicate only verbally illustrates the tendency.

Дискусија

Discussion

Проучувајќи ги вредностите и приоритетите на вредностите на глувата подгрупа беа от­кри­ени две значителни влијанија кои се по­ја­ву­ва­ат на индивидуално и социјално ниво. До­минантните вредносни приоритети се клуч­ни фактори во социјалното формирање кај мал­­цинската група, додека ин­ди­ви­дуал­ни­те вред­­носни приоритети претставуваат цен­трал­ни цели за индивидуата и се по­вр­за­ни ди­рект­но со однесувањето на адо­лес­цен­тот. 
Вредностите дозволуваат поединецот да из­бе­ре континуиран процес на културна и ин­ди­видуална промена, која за возврат зависи од историските и социјалните промени. Тие се директно под влијание на дневните ис­кус­тва на поединецот во константно про­мен­ливата социополитичка средина и може да се користат при дефинирање на раз­ли­ки­те помеѓу различни културни групи и под­гру­пи во дадено општество. Вредностите се спо­редбено апстрактни и општи во споредба со ставовите и шемите на однесување, кои се врзани со конкретни ситуации и заради тоа се несоодветни при формирањето на нор­­ми низ различните култури. 
Разликите во прифаќањето на вредностите кои се најдени помеѓу глувите и адо­лес­цен­ти­­те, кои слушаат, се значителни и треба да би­­дат сфатени во контекстот на културата или образовното искуство. Глувите адо­лес­цен­­ти ги сметаат вредностите како што се уни­­верзализмот, согласноста, безбедноста и сти­мулацијата повеќе важни отколку нив­ни­те врсници кои слушаат, додека адо­лес­цен­ти­те кои слушаат им даваат приоритет на моќ­та и достигнувањето.
Вредностите може да бидат организирани спо­ред целта за која тие се наменети. Его­цен­тричните вредности се темел на ин­ди­ви­дуа­листичката ориентација. Таквите вред­нос­ти се поврзани со социјалниот статус, прес­тижот, личниот успех, слободата на из­бор, независното мислење и дејствување, а исто така и интелектуалната компетентност, хе­донизмот и потребата за стимулација. Вред­ностите кои се во служба на ин­те­ре­си­те на други луѓе се темел на ко­лек­ти­вис­тич­ка наклонетост. Таквите вредности се по­вр­за­ни со заштитување на други луѓе, (осо­бе­но оние со кои личноста е во директен кон­такт), безбедност на групите со конкретен иден­титет, почитување на традицијата, ре­ли­ги­јата и религиозноста, избалансирани оп­штествени погледи, како и лична хар­мо­ни­ја и хармонија со други личности (3, 20).
Најдоминантна шема на вредности кај адо­лес­центите кои слушаат е индивидуализмот, кој е преставен со лична моќ и дос­тиг­ну­ва­ње. Најголем број на лица кои слушаат биле из­раснати да се сметаат себе си како по­себ­ни индивидуи кои се самостојно одговорни за сопствените животи. Во „ин­ди­ви­дуа­лис­тич­ката“ култура, луѓето се најблиску по­вр­за­ни хоризонтално со сопружниците и при­ја­телите отколку со родителите и децата, и тие припаѓаат на неколку други кругови на при­јатели (на пр. фамилија, колеги, клу­бо­ви) и голем дел од однесувањето на чле­но­ви­те е поврзано со целите кои се сообразни со тие на „кругот“ или кон кои тие се стре­мат (21).
Во спротивно, една од најдоминантните шеми на вредности кај културата на глувите луѓе е колективизмот. Глувите луѓе се сме­та­ат себе си за членови на група која ги вклу­чува сите глуви луѓе. Глувата заедница е уникатна поради тоа што има јазик и кул­тур­ни норми кои преминуваат географски грани­ци. Тие се сметаат себе си за тесно спло­тена и поврзана група. Глувите луѓе во голе­ма мера уживаат во друштвото на други глу­ви луѓе и активно бараат начин да се нај­дат во таква средина. Кога глувите луѓе за првпат се среќаваат, првичната цел е да от­кри­јаат од каде доаѓа другата личност и да ги препознаат заедничките пријатели. Овој ко­лективизам во склоп на глувата заедница е исто така наложен на глувата заедница од стра­на на конзервативните вредности како што се безбедноста и согласноста. При­чи­на­та поради која глувата култура е ко­лек­ти­вис­тичка може да биде до некаде поврзана со недостигот на комуникација со „над­во­реш­ни“ групи кои зборуваат. Глувите ин­ди­ви­дуи се ограничени на помал број на кру­го­ви на групи поради дискриминација и преч­ките во комуникација (1). Подолго вре­ме дискриминацијата на глувите/наглувите бе­ше основно однесување кај мнозинството кое слуша кон глувото малцинство, кое бе­ше следено со ексклузија и маргинализација на глувите луѓе. Во овој контекст, уни­вер­за­лиз­мот на глувите адолесценти се бори за ед­наквост и социјална правда во зас­та­пу­ва­ње­то на јазичното малцинство. За ко­лек­ти­вис­тичката култура, „кругот на пријатели“ е ре­лативно тесносплотен и често ограничен на семејството, каде најдиректната врска е вер­тикална и се најдува помеѓу детето и ро­ди­телот. Индивидуите може да бидат при­мо­рани да ги подредат нивните лични цели спо­ред целите на некој колектив, кој обично е претставен со стабилен „круг на при­ја­те­ли“  (на пр. фамилија, група, племе). „Во ко­лек­тивистичките култури постојат сложени ше­ми на социјално однесување, кои бараат раз­ликување помеѓу однесувањето на „кру­гот на пријатели“ (согласност) и од­не­су­ва­ње­то на „надворешната“ група (прави с¡ со што можеш да се извлечеш)“ (8).
Понатаму, разликите помеѓу раната со­ци­ја­ли­­зација на глувите и децата кои слушаат мо­же да придонесе и за двете групи кои има­­ат различни амбиции. Глувите родители мо­­же да имаат повисоки очекувања за нив­ни­­те деца земајќи го предвид нивниот по­тен­цијал и успех во рехабилитацијата (21). Во Полска помеѓу 2002 и 2006 година ни­во­то на вработеност на лицата со оштетен слух се спушти за 40 проценти поради рас­фор­­м­ирањето на агенициите за вработување кои имаа вработено многу средновечни луѓе (22). Како резултат на тоа, сега постои го­лем број на глуви луѓе кои живеат од нис­ки ин­ва­лидски пензии. Веројатно е дека  так­вата социоекономска ситуација по­вле­ку­ва жел­ба кај децата да постигнат повисок ли­чен успех преку демонстрирање на спо­соб­ност според социјални стандарди. Се чи­ни дека очекуваната врска помеѓу про­мен­ли­вите во средината (глувите/наглувите ро­ди­тели, начинот на комуникација во состав на семејството) и системот на вредности на глу­вите адолесценти е незначаен, единствен ис­клучок е врската помеѓу согласноста и на­чи­нот на комуникација.
Адо­лесцентите кои доаѓаат од фамилии кои го користат знаковниот јазик многу високо ја ценат согласноста, што покажува дека фа­ми­лиите кои користат заеднички начин на ко­муникација се покохезивни и стабилни. Фа­милијата, која секако е во централниот кон­­текст на социјализацијата, е исто така сме­­тана за важен фактор за развојот на вред­­ностите кај децата. Сепак, многу е теш­ко емпириски да се покаже влијанието на ро­­дителските вредности врз нивните млади, осо­­бено ако не постои заеднички начин на ко­­муникација.  
Интересно е да се забележи дека глувите маш­­ки ја ценат моќта и достигнувањето по­мал­ку од женските. Овој резултат е из­не­на­ду­­вачки од психолошка гледна точка и тре­ба да се потврди преку пошироки ме­ѓу­на­род­­ни истражувања, со цел да се утврди вис­­тинската улога на оштетувањето на слу­хот. Без разлика на доминантната ориен­ти­ра­ност на глувите лица кон колективизмот, за­грижувачки е дека машките ја вред­ну­ва­ат моќ­та и достигнувањето помалку од жен­ски­­те. Оваа појава се чини неадаптивна, осо­­бено во смисла на задачите за развој на адо­­лесцентите со кои тие би се сретнале во ид­­ни­на, како што се достигнувањето на емо­тив­на независност од своите родители и дру­гите возрасни, достигнување на си­гур­ност и економска независност и избирање и при­премање за вработување (23).
Со оглед на тоа дека училиштето може да одиг­ра важна улога во давање на приоритет на моќта и достигнувањето како вредности од страна на глувите адолесценти, об­ра­зов­ни­от план треба да биде соодветно ре­ви­ди­ран. Глувите адолесценти го вреднуваат уни­­верзализмот повеќе, а глувите женски адо­­лесценти ја вреднуваат бла­го­на­кло­не­тос­та повеќе од глувите машки и женските кои слу­­шаат. И двете вредности претставуваат са­­мо­надминување. Ова значи дека глувите адо­­лесценти се повеќе загрижени со са­мо­над­­минувањето отколку со самоусо­вр­шу­ва­ње­то. Вредностите како што се раз­би­ра­ње­то, ценењето, толеранцијата и грижата за бла­­госостојба на другите се поважни од лич­­ното достигнувања и моќта. Ова е точно за глувите машки адолесценти, иако како што сме забележале, подобрувањето на бла­го­­состојбата на оние со кои поединецот е чес­то во контакт („кругот на пријатели“) е по­важен за глувите женски адолесценти.

Studying the values and the value priorities of the deaf subgroup has revealed two influences which operate at an individual and at a social level. The predominant value priorities in the minority group are key factors for its social affirmation, while the individual value priorities represent the central goal of the individual and are connected to the adolescent’s behavior.
The values allow one to negotiate the continuous process of cultural and individual change, which in turn depends on the historical and social changes. They are directly influenced by the individual’s daily experience in a constantly changing socio-political environment and can be used to define the differences between various cultural and sub-cultural groups in a given society. Values are comparatively abstract and general in comparison to the attitudes and the behavioral patterns, which are tied to a specific situation and are therefore unsuitable to formulate norms across cultures.
The differences in the perception of values found between the deaf and the hearing adolescents are significant and should be understood in the context of the culture or the schooling experience. Deaf adolescents considered values such as universalism, conformity, security and stimulation to be more important than their hearing peers, while hearing adolescents prioritized power and achievement.
The values can be organized according to the ends they serve. The self-centered values are the foundation of individualistic orientation. Such values are related to social status, prestige, personal success, freedom of choice, independent thinking and acting, as well as intellectual competence, hedonism and the need for stimulation. Values which serve the interests of other people are the foundation of collectivist orientation. Such values are related to the protection of other people, (especially those with whom an individual interacts directly), the safety of the group’s identity, respect for tradition, religion and religiosity, balanced social views, as well as intrapersonal and interpersonal harmony (3, 20).
The most dominant value pattern among hearing adolescents is the individualism, represented by personal power and achievement. Most hearing people have been raised to consider themselves as separate individuals who are solely responsible for their own lives. In the 'individualist' cultures people are most closely connected horizontally with their spouses and friends rather than their parents and children and they belong to many other in-groups (e.g. family, co-workers, clubs, etc). The member’s behavior mostly reflects their goals, which are consistent with those of the other ‘in-group’ members or to which they aspire (21).
On the contrary, one of the most dominant value patterns in the culture of deaf people is collectivism. Deaf people consider themselves as members of a group that includes alldeaf people. The deaf community is unique, since it has a language and cultural norms that cross geographic borders. They perceive themselves as a close-knitted, interconnected group. Deaf people greatly enjoy being in the company of other deaf people and actively seek ways to make this happen. When deaf people initially meet, the goal is to find out where the other person is coming from and to identify the deaf friends they both have in common. This collectivism within the deaf community is also repressed by the conservative values such as security and conformity. The reason why deaf culture is collectivist may be somehow related to the lack of communication with the speaking out-group. Deaf individuals are limited to a smaller number of in-groups because of audism and communication barriers (1). For a long time the audism was the fundamental attitude represented by the hearing majority towards the deaf community, followed by the exclusion and marginalization of deaf people. In this context, the universalism of deaf adolescents argues for equality and social justice for the representatives of the linguistic minority. The in-group in the 'collectivist' cultures is usually fairly close-knit and often limited to the family, with the most direct relationship being a vertical one, between the parent and the child. Individuals may be induced to subordinate their personal goals to the goals of some collective, which is usually a stable in-group (e.g., family, band, tribe, etc). “In collectivist cultures, 'there are complex patterns of social behavior that require the distinction between the in-group behavior (conformity) and the out-group behavior (do whatever you can get away with)” (8).
Furthermore, differences between the early socialization of deaf and hearing children might contribute to the two groups having some distinctive achievement ambitions. Deaf parents might have higher expectations from their children with regard to their potential for educational and rehabilitation success (21). Between 2002 and 2006, the level of employment among the hearing impaired individuals in Poland dropped by 40%, due to the dissolution of supported employment enterprises that employed many middle-aged people (22). As a result, there is a large group of unemployed deaf people living on low disability pensions. It is likely that such a socio-economic situation triggers the desire for children to achieve higher personal success through demonstrating competence according to social standards. It emerges that the assumed relationship between the environmental variables (deaf/hard of hearing parents, mode of communication within the family) and the value system of deaf adolescents is insignificant. Only exception is the relationship between conformity and the mode of communication.
Adolescents coming from families using sign language value conformity more highly, which could indicate that the families using a common mode of communication are more cohesive and stable. Families, which are certainly the central context for the value of socialization, are also considered an important factor for the development of the children's values. However, it has been difficult to empirically demonstrate the influence of parental values on those of their offsprings, especially if there is no common mode of communication.
It is interesting to note that deaf males valued power and achievement less than females. This result is surprising from a psychological viewpoint and requires verification through broader international studies, in order to establish the actual role of hearing impairment. Regardless the predominantly collectivist orientation of deaf individuals, it is worrying that males value power and achievement much less than females. This tendency seems to be an un-adaptive, especially in the context of the adult developmental tasks that the participants will encounter in the future. Such is achieving emotional independence from the parents and other adults, achieving assurance of economic independence, as well as choosing and preparing for employment (23).
Given that school might well play an important role in prioritizing the values of power and achievement by deaf adolescents, the educational curriculum should be revised accordingly. Deaf adolescents value universalism highly, but deaf females value benevolence more than deaf males and hearing females. Both values represent self-transcendence. This means that deaf adolescents are more concerned with self-transcendence than with self-enhancement. Values such as understanding, appreciation, tolerance and concern for the welfare of others are more important than personal achievement and power. This is true even for the deaf male subgroup, although as we have seen, enhancing the welfare of those whom one is frequently in contact with (the 'in-group') is more important for deaf females.

Заклучок

Conclusion

Анализата на податоците добиени од пред­ход­но опишаните истражувања откри ин­фор­мација поврзана со променливите кои вли­јаат на ориентацијата на вредностите на пол­ските глуви/наглуви адолесценти спо­ре­де­но со нивните врсници кои слушаат. Про­мен­ливите како што се полот и начинот на ко­му­никација во составот на семејството беа контролирани.
Особено силна страна на ова истражување е от­кри­тието на некои значајни разлики по­ме­ѓу глувите и адолесцентите кои слушаат во од­нос на перцепцијата на вредностите. Глу­ви­те адолесценти ги сметаа вредностите како што се универзализмот, согласноста, без­бедноста и стимулацијата поважни от­кол­ку нивните врсници кои слушаат. Адо­лес­центите кои слу­ша­ат приоритет им даваа на моќта и дос­тиг­ну­ва­њето.
На­чинот на комуникација користен во сос­тав на семејството беше поврзан со со­глас­нос­та, која може да се поврзи со ог­ра­ни­чу­ва­ње­то на дејства, склоности и им­пул­сив­ност кои би ги вознемириле или повредиле др­угите и би прекршиле социјални оче­ку­ва­ња и норми. Адо­лесцентите кои потекнуваат од фамилии кои користат знаковен јазик ја це­нат со­глас­нос­та повисоко, што може да зна­чи дека фа­ми­лиите кои користат заед­нич­ки начин на ко­му­ни­кација се по­ко­хе­зив­ни и стабилни.
Слаба страна на истражувањето беше ог­ра­ни­чу­­вањето на група на глуви/наглуви деца од це­лодневни училишта. Постојат некои зна­чај­ни резултати кои се чинат дека на­ла­га­ат  дека уче­ниците може да се под вли­ја­ние на нив­на­та училиштна средина, така што ре­зултатите не може да се генерализираат за це­лата глу­ва/наглува популација.
Истражувањето откри значително влијание на од­редени фактори врз системот на вред­нос­ти кај глувите/наглувите ученици. Во исто вре­ме, покрена прашање кое има по­тре­ба од по­на­тамошно истражување. Препораките за по­на­та­мошно истражување вклу­чуваат ре­пли­ка­ци­ја на ова истражување и испитување на по­го­лем примерок на глу­ви/на­глуви адо­лес­цен­ти кои живеат во раз­лич­ни социјални сре­ди­ни, а не само во учи­лиш­тна средина.

Analysis of the data obtained from the survey revealed information about the variables that affect the orientation of values of Polish deaf/hard of hearing adolescents in comparison with their hearing peers. The variables such as gender and mode of communication within the family were controlled.
A particular strength of the study was the discovery of some significant differences between deaf and hearing adolescents in the perception of value. Deaf adolescents considered values such as universalism, conformity, security and stimulation more important than their hearing peers did. Hearing adolescents prioritized power and achievement.
The mode of communication used within the family was linked to conformity, which is traceable to the restrained actions, inclinations and impulses that are likely to upset or harm others and violate social expectations or norms. Adolescents coming from families using signing language value conformity more highly, which could mean that families who use a common mode of communication are more cohesive and stable.
Weakness of the study was the restriction to deaf/hard of hearing group to students from residential schools. There were some significant results which seemed to suggest that the students may be influenced by their school environment, so the results might not apply to the whole deaf/hard of hearing population.
This research revealed a significant impact of certain factors on the value system of the deaf/hard of hearing students. At the same time it raised questions that require further research. Recommendations for further research include replication of this study and examination of a larger sample of deaf/hard of hearing adolescents that live in different social environments, not just in school settings.

Citation:Kossewska J. The Value System in Deaf Polish Adolescents. J Spec Educ Rehab 2011; 12(3-4):59-75. doi: 10.2478/v10215-011-0012-8

Референци / References

1. Lane H. Ethnicity, Ethics, and the Deaf-World. Journal of Deaf Studies and Deaf Education 2005; 10; 3: 291-310.
2. Triandis HC, Bontempo R, Villareal MI, Asai M, Lucca N. Individualism and collectivism: Cross-cultural perspectives on self-ingroup relationships. Journal of Personality and Social Psychology 1988; 54: 323-338.
3. Schwartz SH. Value priorities and behavior: Applying of theory of integrated value systems. In: Seligman C, Olson JM, Zanna MP. Editors. The Psychology of Values: The Ontario Symposium, New York: Erlbaum, 1996; 1-24.
4. Schwartz SH. A proposal for measuring value orientations across nations, Ques­tionnaire Development Package of the European Social Survey. [Online]. 2003 [cited 2011 March 23] ; [60 screens]. Available from: URL: http://www.europeansocialsurvey.org/index.php?option=com_docman&task=doc_view&gid=126&Itemid=80
5. Schwartz SH, Sagiv L. Identifying Culture-Specifics in the Content and structure of Values. Journal of Cross-Cultural Psychology 1995; 26: 92-116.
6. Schwartz SH, Sagie G. Value consensus and importance: A cross-national study. Journal of Cross-Cultural Psychology 2000; 31: 465–497.
7. Schwartz SH, Bardi A.Value hierarchies across cultures: Taking a similarities perspective. Journal of Cross-Cultural Psychology, 2001; 32: 268–290.
8. Spini D. Measurement equvlence of 10 value types from the Schwartz Value Survey across 21 countries. Journal of Cross-Cultural Psychology 2003; 34 (1): 3-23.
9. Rehakova B. Measuring value orient­ta­tions with the use of S.H. Schwartz’s Value Portraits. Sociologicky casopis. Czech Sociological Review; 2006; 42 (1): 107–128.
10. Schwartz SH, Rubel T. Sex differences in value priorities: Cross-cultural and multi­method studies. Journal of Perso­na­lity and Social Psycholog. 2005; 89(6); 1010–1028.
11. Kushalnagar P, Krull K., Hannay J, Mehta P, Caudle S, Oghalai J.Intelli­gen­ce, Parental Depression, and Behaviour Adaptability in Deaf Children Being Considered for Cochlear Implantation. The Journal of Deaf Studies and Deaf Education 2007; 12 (3): 335-349.
12. Turner O, Windfuhr K., Kapur N. Suicide in deaf populations: a literature review.Annals of General Psychiatry, 2007; 6:26. [cited 2011 August 17] available:URL
13. Tomaszewski P. Głuchota a zaburzenia zachowania dziecka: wyzwanie dla rodziców słyszących. In: Pisula E. Danie­le­wicz D. Editors. Rodzina z dzieckiem z nie­pełnosprawnością, Gdańsk: Harmonia, 2007; 7–30.

14. Cieciuch J. Relacje między systemami wartości a przekonaniami świato­poglą­dowymi w okresie dorastania, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszaw­skie­go, 2007.
15. Bidziński K. Hierarchiawartości młodzieży z niepełnosprawnością ruchową i jej pełnosprawnych rówieśników (lata 1995 i 2005). In: Problemy edukacji, reha­bi­lita­cji, socjalizacji. Wybrane aspekty pracy z niepełnosprawnymi. Rottermund J. Editor. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls, 2008, 137–150.
16. Wysocka E. System wartości i orientacje wartościujące preferowane przez mło­dzież. Kwartalnik Pedagogiczny 2003; 4; 123-145
17. Bellin W, Stephens D. The value systems of deaf and hearing adolescents. Deafness and Education International 2002; 4; 3: 148–165.
18. Kossewska J, Potměšil M. The concept of va­lues and hearing impairment. Baltic Journal of Special Education 2007; 2 (17): 30-39.
19. Schwartz S. Value orientations: mea­sure­ment, antecedents and consequences across nations. In: Measuring attitudes cross­nationally. Lessons from the Euro­pean Social Survey. Jowell R, Roberts C, Fitzgerald R, Eva G. Editots. London: Sage Publications, 2007; 169–203.
20. Schwartz SH, Bilsky W. Toward a Universal Psychological Structure of Human Values. Journal of Personality and Social Psychology 1987; 53: 550–562.
21. Marschark M. Psychological Development of Deaf Children. Oxford University Press, 1993;132.
22. Brzezińska A. Psychospołeczne uwa­run­ko­wa­nia aktywności zawodowej osób niepełno­sprawnych. cited 2011 August 17] available at URL
23. Havighurst RJ. Developmental tasks and education. New York: Longman, 1981.