Read: 4912

Ковиљка РАДУЛОВИЌ

РАНА ДЕТЕКЦИЈА НА ДЕЦАТА СО МЕНТАЛНА РЕТАРДАЦИЈА

Вовед
Проблемот на раното откривање на хендикепот зависи првенствено од развојот на оние стручни и научни дисциплини што се занимаваат со тоа, но не помалку и од организацијата на самата служба. Прашањето за орга­низацијата на службата се поставува, според нашите увиди, и во земјите со развиена технологија, како и во земјите со понизок економски станард. Односот меѓу струките што се занимаваат со дијагностика и со лечење (здрав­ствена и психолошка служба) и струките што се занимаваат со рехабилитација и што водат грижа за квалитетот на преживувањето и жи­вее­њето (дефектологијата, социјалната работа) нема достатно усагласе­на соработка во хоризонталниот тип, при што би се сочувала самостојноста на секоја од овие дисциплини на самиот терен. Во здравствената служба, сродните струки се организираат според принципот на субординација на лекарите. Во центрите за рехабилитација, на пример-домовите за ментално ретардирани, здравствената служба е во суборди­нација на дефектолозите. Прашањето за примарна превенција се заснова врз раното откривање, а и едното и другото зависат од квалитетот на соработката помеѓу споменатите струки, кои во савремени услови повеќе не можат да се поставуваат во системот на вертикалната поврзаност. Тоа значи дека методите на рано от­кри­вања на хендикепот подразбираат и примена на современи методи на раниот третман. Меѓутоа, детските диспанзери, барем во нашата средина, без обврската што би го услову­ва­ла њивното формирање и постоење, да имаат во својот состав психолог и дефектолог и дека задолжително треба да присуствуваат на редов­ните тимски састаноци со кадрите на Центарот за социјална работа што го покрива подрачјето како и диспанзерот, нема да можат да го применуваат современиот научен метод во својата работа. Затоа во нашите истражувања на облиците на социјално-психијатријската работа го поставуваме следниот модел што го прикажуваме овде во кратки црти како една можна работа во современата превенција денес.

Прашањата на организираноста на работата на раната детекција
Сомневањето во раната детекција за хендикепираноста како и самиот хендикеп бараат непосредно вклучува­­ње во работата со откриените субјекати. Потпирајќи се врз невропсихолошките истражувања (Лурија, Јако­влев, Лекур), врз лингвистичката анализа (Р. Јакобсон) и нашите теорет­­ски разгледувања и истражувања на раната рехабилитације на глу­ви­те е утврдено следното: со поттикнување на развојот на функциите во вре­ме­то кога миелинизијата доградувајќи се функционално, на пример неуро­ни­те на говорните предели, подобро се развива функцијата на говорот, се разбуду­ваат компензаторните механизми, ако оваа функција е примарно оштетена, и говорот се развива во максимална мера соодветно со  примар­ната состојба на примарните предели во централниот нервен систем (ЦНС). Овај состав се воспоставува и во областа на организирањето на психомото­ри­ката, како и во областа на сетилата (Бојанин). Кога сето тоа го знаеме, тогаш откри­вањето, на пример-на раната глувост или напоредниот  психомо­то­рен развој, не може да не остави мирни. Се случува детето да í го  упатиме на некоја друга установа кај некој друг тим кој сега треба да се занимава со третманот на детето доколку такав случај постоји во нашата близина. Онаму каде што нема специјализирани служби, а тоа е во помалите места или села, тие деца остануваат на милост и немилост на грижата на родителите. Исто така знаеме дека грижата на родителите зависи од нивните субјективни ставови, од нивното образование и од материјалните можности.

Проблемот на методите за рано откривање
Примарно откривање на проблемот во развојот ни дава увид во епидемиолошката ситуација на теренот за нивото на определени ризици за јавување на можните хендикепи. Тоа нî обврзува за организирање на при­мар­­ната превентивна работа. Секое дијагностицирање, запознавање на епи­де­миолошките проблеми на кои и да било облици на превентивна работа (предавања, групна работа со ризичната популација, дејствување кон подо­бру­вање на организацијата на здравствената служба, дејствување на соци­јалното ниво на семејството, итн.) нî става повторно во морална дилема и создава одговорност пред општествената заедница во која дејствуваме. Покрај одговорноста што ја има секој здравствен работник и соработник кога ги запознава проблемите на личноста која сама дошла на преглед или е откриена на теренот, одговорноста во однос на насочувањето на своите активности, тој има одговорност и обврска да ги познава методите на раното откривање во својата професија.
Во областа на раното откривање на хендикепот најдобро се покажа методата на анкетата што се извршува во две нивоа. Првото ниво е роди­телите, лекарите (осебено неонатолозите), воспитувачите да ги попол­ну­­ваат прашалниците што се намерно дефинирани и го откриваат квалите­тот на  развиеноста на телото, на сетилата и на моториката кај децата на која се однесуваат. Од таа серија на прашалници имаме прашалници што се однесу­ваат на проценката на семејната атмосфера и социјално-економските услови во кои живеат децата. Второто ниво на прашалникот е она што го поплнува стручното лице во разговор со родителите или со воспитувачите на децата. Компјутерската обработка на податоците ја открива зачес­те­носта на мож­ните проблеми и нивниот поединечен квалитет. Врз основа на податоците што ги добиваме, сме мотивирани да ги раздвижуваме саканите превентивни програми за дејствување врз средината и за отстранување на проблемите и врз организирањето на раната обработка на сомнителните случаи на кои укажува анкета.
Раната обработка се извршува на теренот или во институцијата. За да го поштедиме семејството од непосредните лични контакти со поголем број на стручњаци што се ангажираат на ова поле, потребно е да се орга­ни­зи­ра единствен мултидисциплинарен тим кој на најблискиот пункт на семеј­ството ќе ги изврши првите прегледи и тријаж. На овој тим мора да му биде овозможено да се занимава со работа со родителите на децата што се развиваат под ризик, со стимулирање на развојот на менталните функции кога ќе се воочи нивниот застој, и децата со јасни психијатријски растројства и со растројства на сетилата и на моториката да им ги праќа на надлежните специјалистички служби. Тој тим, наречен Развојно советувалиште, кај нас дејствува на следниот начин:

Развојните советувалишта
Развојното советувалиште е работна единица на педијатриската служ­­ба на Здравствениот дом. Теориските основи на развојното советува­лиш­те ги дефинирал д-р Драган Ковачевиќ, педијатар од Белград.
Едукацијата на кадрите (педијатар, психолог, дефектолог и соција­лен работник) се извршува со двосеместрална настава како постдипломско усовршување. Во рамките на едукацијата се настојува да се уедначат ста­вовите на свите членови на тимот и да се надогради нивната  стручност со знаења насочени кон овој труд од рамките на секоја од споменатите струки.
Основен облик на работа е обединувањето на податоците во ре­гис­тарот кои јасно го следи движењето на определени појави на тере­нот.
Регистарот се однесува на децата со ризик и на децата са јасно растројство во развојот. На тај начин сме во состојба да му пристапиме на семејството што има дете со проблем нудејќи му ја нашата помош, која обично се пречекува со благодарност. Родителите, кои поради збунетост пред појавата на можниот хендикеп, фрустрантната улога на  социјалната средина-особено во помалите места, и непознавањето на можната мрежа што дава помош, се наоѓа во безнадежност доколку ќе се остават сами да се информираат и да се вклопат во некој третман.
Воочувањето на факторот на ризик од страна на родителите често ги добедува во депресија и доживувања дека им се заканува сериозна несреќа пред која се немоќни. Таквите родителски парови ги вклучуваме во психолошкото советување во Развојното советувалиште.
                Предвидено е систематските прегледи да се извршуваат на шест месеци во првите три години од животот, а подоцна секоја година. Таму каде што е бројна популацијата на мали пациенти, систематските пре­гледи се извршуваат во текот на првата година, во третата и во шестата година. По пат на предавања и на други мерки родителите се известени па и самите ни ги доведуваат децата доколку забележале проблеми во развојот. На тој начин секторската или комуналната социјално-медицинска заштита си ја извршува работата на современ начин.
Развојното советувалиште заклучната дијагноза, програмата за работа и завршната фаза на работата ги донесува тимски. Покрај члено­вите на развојното советувалиште, во тимот учествуваат и претстав­ници на Центарот за социјална работа и воспитувачи на установата од која доаѓа де­тето.
Дискусија
Раната детекција сî уште претставува проблем и покрај идејата за развојните советувалишта. Десетина од овие облици на работа во нашата средина го укажуваат текот на патот по кој треба да тргне здравството во развојот на своите превентивни дејности. Дефектологот, до скоро обучуван како наставник, со релативни тешкотии ја прифаќа својата терапевтска улога како член на здравствената служба. И денес трпи стариот Сегенов конфликт помеѓу потребата да ја индивидуализира својата постапка и да му се обрати не детето и на неговата психичка реалност пред барањето на “здраворазумски” поставените програми на здравствената служба и на воспитувањето. Често и самиот не се снаоѓа, или игра улога на психолог или на лекар, кое секако не му е потребно, или влегува во улога на учител од која дефектологијата како струка мора да излезе.
Сето ова ја наметнува потребата за поинакви едукативни програми во рамките на специјализацијата по педијатрија, клиничката психологија и дефектологија.
Заклучок
Со раното откривање на хендикепот во детинството сî уште не е решен проблемот во сегашниот момент на развојот на науката и на организа­цијата на здравствената служба. Како и медицината и психологијата, така и дефектологијата сî уште се бара во ова подрачје. Нашиот модел на развој­ни­те советувалишта, сî уште експериментален, дава надеж дека прашање­то на раното откривање на хендикепот ќе го решиме барем во поголемите урбани средини што располагаат со кадри, стредства и по пат на мрежата која развојните советувалишта ги прави пристапни за поголемиот број гледишта.
Резиме
Раната детекција на децата со ментална ретардација се заснова врз најтесна соработка на неонатологот, педијатриската служба и на психоло­гот. Методот на работа се состои во следењето на децата со ризико-фактор на раѓањето, со систематски прегледи за првите три години од животот на секои шест месеци и соработка со институциите за грижа на деца-јасли.
Начинот на обработка се заснова врз наодот на неонаталогот, на анамнезата што се зема од родителите, непосредното следење на развојот на детето од страна на педијатарот и психологот, како и примената на психолошките тестови сообразно со возраста на детето.
Моментално се сметаат за погодно место за овој начин на работа развојните советувалишта при Домовите за здравје.
Фактот дека раното откривање има смисла единствено ако постојат услови и за ран третман, ги обврзува развојните советувалишта, покрај педијатар и психолог, во својот тим мора да има и дефектолог што е обучен со погодни методи за стимулација на развојот и со ран третман на децата со ментална ретардација.

ЛИТЕРАТУРА

1. Бојанин С., Радуловић К.: Социјална психијатрија развојног доба, Научна књига.
2. Бојанин С.: Неуропсихологија развојног доба и општи реедукативни метод; ЗУНС Београд, 1982.
3. Бојанин С.: Неуропсихолошка рехабилитација; СДДЈ Београд, 1987.
4. Чордић А., Бојанин С.: Општа дефектолошка дијагностика, ЗУНС Београд 1992.
5. Чордић А., Бојанин С.: Систем рехабилитације деце, омладине и одраслих са сметњама у развоју; СДС, Јануарски дани дефектолога, Нови Сад 1993.
6. Говедарица Т.: Општа реедукација психомоторике; ИМЗ Београд, 1989.
7. Испановић-РадојковиÊ В.: Неспретно дете; ЗУНС Београд, 1987.
8. Ковачевић Д.: Развојна саветовалишта; X Конгрес педијатара, 1975.
9. Радуловић К.: Ментална заосталост; Научна књига Београд, 1991.
10. Радуловић К., ПоповиÊ С.: Облици рада на подстицању психосоцијалног развоја деце са дисхармоничним и успореним развојем у предшколској установи; Психијатрија данас бр. 2, Београд, 1988.
11. Радуловић К.: Неуропсихолошки пристп у дијагностици лаке менталне заосталости; Психијатрија данас бр. 2, Београд 1984.
12. Виготски С.Л.: Основи дефектологије; ЗУНС Београд, 1987.