Read: 7813

Светомир БОЈАНИН

НЕВРОПСИХОЛОШКА ОСНОВА НА РАНАТА ДИЈАГНОСТИКА И НА ТРЕТМАНОТ ВО ДЕФЕКТОЛОГИЈАТА
 

Вовед
Основните теоретски поставки на современата дефектологија се раз­виле врз искуствата на нивните основачи во половината на XVIII век во делото на Переира, со првите теоретски заклучувања кон почетокот на XIX век во делото на Сеген и со интеграцијата на дефектолошките искуства и психотерапискиот пристап во делото на Марија Монтесори. Со реинтерпре­тацијата на нивниот начин на работа и теоретските поставки во светло на невропсихолошките сознанија за развојот на личноста откриваме современа дефектолошка идеја и практика како и поттик за, конечно, целовит и един­ствен развој на дефектологијата како практична работа и научна област.

Методата на Переира како антиципација на современите ставови во облас­та на поттикнувањето на психичкиот развој, моториката и на сетилата како и на третманот на растројствата во тие области
Переира, како момче имал потреба на својата сестра (некои велат на својата девојка) да ги ослободи сите способности на комуникација што била попречена со глувоста. Со интензивната потреба за секојдневно меѓу човечко дружење и живеење засновано врз потребата за разбирање на другите успеал да ја развие својата метода. Тоа е истовремено прв став во дефектологијата, кој гласи: Мотивот за работа во дефектологијата е засно­ван на љубовта кон другите. Современите невропсихолошки факти, по два и пол века тоа и ќе го докажат научно. Структурата на неуронот и синапсите во раното детинство не можат да се развиваат во полна мера без влијание на надворешни фактори, меѓу кои централно место зазема и љубовта.
Значи, дефектологијата како и невропсихолошката рехабилитација, како конечно и секое друго учење, лечење и поттикнување на развојот не можат да се спроведат успешно ако не е засновено врз љубов меѓу двајцата што учествуваат во тој процес на учење, лечење или рехабилитација.
Пациентите на Переира сведочеле за тоа што тој по секоја тера­писка сеанса бил физички физички преморен (2). Ги користел движењата на сите екстремитети и целото тело за со ритамот и обликот на тие дви­жења да ги догради оние сензорни податоци што ги нема глувото лице правејки појасни поими, оскудни во претставните области на таа личност покрај сензорните недостатоци.
Од тоа произлегува вториот појдовен став на дефектолошката рабо­та. Вежбите што се применуваат во дефектолошкиот третман во никој случај не се крут систем, ни модел. Допирот, движењето, гласот и погледот му служат на дефектологот како елементи за тотална комуникација со другите. Така е дефиниран и вториот став во дефектологијата. Комуни­кацијата во дефектологијата мора да се приспособи како на видот на хендикепот така и на личноста на субјектот што е вклучена во третманот. Меѓутоа, таа мора исто така да произлезе од субјективната личност на терапевтот и да биде во контекст со неговите лични особини. Таа мора да биде автентична како што и разговорот помеѓу секој терапевт и пациент мора да се стреми кон автентичноста од двете страни на односот кој овде се засновува. Допирот, движењето, гласот и погледот се само единици на комуникацијата што се одвива со цел да се постигне нечиј развој, лечење или рехабилитација.
Переира со својата силна клиничка проникливост, без познавања на природата на нервниот систем, открива дека определена контрола на неко­ја функција од некој фидбек систем ако биде оштетена, може да се замени со некоја друга структура што ќе ја контролира таа определена функција. Тој открил дека во случај на глувост контролната функција над модулација­та на гласот може да го преземе сетилото за допир и длабок сензибилитет. Ставајќи ја раката од детето врз органот за резонанција во областа на грлото на детето и грлото на терапевтот го открива тој нов пат на контрола. Со тоа ја открива и пластичноста на нервниот систем и неговата најтесна поврзаност со надворешните фактори, особено во областа на развојот на функции кај повисоките нивои на сложеност.
                Третиот појдовен став во дефектологијата се засновува врз можнос­та за компензација на изгубените функции по пат на користење на пластич­ната природа на функционирањето на централниот нервен систем (ЦНС), кој дефектологијата ја прави сосема современа научна област.
Переира уште во тоа време ги упатува своите ученици, доколку са­каат да се занимаваат со учење на говорот кај лица со оштетен слух да гледаат бебе и да го следат спонтаниот развој на говорот во текот на бебеш­киот период за да знаат да го дополнуваат и да го богатат својот личен начин на рехаби­литација. Со тоа укажал на оштетувањето кај некои психич­ки функции, како на регресија. Затоа обновувањето на раните шеми на акции со кои се остварувал развојот служи за нивно повторно будење, структуирање и конечно обликување во рамките на максималните можнос­ти во дадениот случај на рехабилитирање.
Овој метод го насетуваме во Фројдовата психотераписка процедура што се заснова врз идеата за разработка на трансверот, значи работа на регресивните облици на односи кон чувствата на терапевтот, денес така модерна метода на превентивно дејствување и проучување на развојот на личноста што има назив: beby observation (2).
Обновувањето на раните доживувачки шеми заради рехабилитација на функциите го сочинува четвртиот став врз кој се заснова современата дефектологија.
Значи, кон половината на XVIII век Переира ги дефинирал оние ставови што ги користат денес современите методи во областа на превенци­јата кај растројствата и во областа на третманот како во дефектологијата така и во детската психијатрија и психотерапијата воопшто. Тоа се: создава­ње на љубов помеѓу луѓето, врз афтентичноста на средбата помеѓу две личности во тие постапки врз пластичноста на функциите на ЦНС и врз потребата од рекапитулација на развојниот тек на личноста од бебешкиот период до моментот кога сме ја започнале нашата превентивна или тера­писка работа.

Сеген-првиот теоретичар во современата дефектологија
Сеген (Eduard Seguin, 1812-1880) што го изнел на виделина делото на Переира и неговиот метод на оралниот говор кај глувите, својата работа, претежно, ја насочил кај лицата со ментална ретардација. Тој, на прво место се борел за тоа, дефектологијата да не биде само занает кој се пренесува како семејна тајна од колено на колено, туку настојувал да í даде научна основа. Со самото тоа тој претставува првиот научник во дефектологијата и научен теоретичар. Неговото дело и неговата борба со неразбирањето во средината можат да се сведат на следните четири принципи на кои се засно­вува научната дефектологија.
                Првиот принцип станал очигледен преку судирот кои Сеген го имал со психијатрискиот став кон работната терапија, тогаш високо оценета  како тераписка метода на лекување.
Психијатрите сметале дека за човекот е лековита само онаа работа што донесува ефективна материјална корист или која е општествено корис­на. Дека рехабилитацијата на лицата со постпсихотична деменција и на лицата со ментална ретардација, клинички слики тогаш познати на науката, ја сочинуваат и други облици на вежби и работа кои не се изведуваат во стопанствата во болниците, туку само ќе го збогатат дадениот миг на жи­веење. Познат е неговиот став дека тој како терапевт е среќен тогаш кога ќе научи некого да држи молив и на тоа да му се радува иако тоа лице не може да научи да пишува или кога ќе го обучи некој да се качува по скали иако тој не може да донесе сено од таванот. Тоа значи дека дефектологот има задача да ја збогати личноста на лицето со неразвиени сетила или моторика секојпат за некое доживување или увид во реалноста околу себе повеќе денес отколку вчера. Со други зборови, првиот став на научната метода на дефектологијата е да го прави побогат квалитетот на животот на лицата со кои работи без оглед на можноста за размена на работата и на општествената корист во поширока смисла, со активностите на кои ги учи.
Сметам дека овој прв став на дефектологијата сî уште не е доволно почитуван во практиката и дека за него сî уште дефектологијата мора да се бори без оглед на материјалниот стандард на средината во која дејствува. Тоа го засновам врз фактот што во литературата не сум сретнал трудови ниту истражувачки проекти што би се занимавале со развивање на метода за работа со лица со тешка ментална ретардација. Современата дефектоло­гија овие лица ги препушта на чисто медицинска нега и зачувување на нив­ната чиста биологичност.
                Вториот принцип на научната дефектологија е дефиниран е во судирот на Сеген со барањата на педагогијата од неговото време. Нивните барања сво­јата работа да ја вклопи во наставните планови и програми ги сметал за крајно бесмислени. Тој тврдел дека со некои лица можел да ра­бо­ти 15 минути, а со други и по два часа. Исто така тој тврди дека не може да го предвиди нивото на вештините со кои може да ги обучи лицата со кои работи. Особено не може да ги предвиди количините кои неговите ученици можат да ги прифатат во определени, стриктно поставени, временски сег­мен­ти. Сеген ги учел педагозите дека секоја личност е посебна и дека успешноста во педагошката работа се постигнува само тогаш кога на детето ќе му се пристапи индивидуализирано.
                Третиот принцип на научната дефектологија се заснова врз дефи­ни­рање на слоевитоста на дефектолошкиот пристап. Сеген укажува на први­­те две етапи на работата што се неизбежни како начин на работа со ли­ца­та со хендикеп без разлика на типот на хендикепираноста.
                Првиот слој на активности е насочен кон стабилизирањето на посту­лар­нос­та и активноста на психомоториката во дадена утврдена точка на лицата во третманот. Пред сите натамошни активности Сеген бара на дете­то да му се овозможи доживување на сигурност на положбата на телото од која тргнува и движењето и говорот и погледот во кој влегува сî што е перципирано од околината каде што се одвива рехабилитацијата. Детето може да стои или да седи или да заземе која и да било положба на која го присилува неговиот хендикеп, но мора да биде стабилно и емоцио­нално сигурно во својата даде­на егзистенцијална ситуација.
                Вториот слој на активности може да продолжи дури по примарната сигур­ност на лицата што се подложни на оваа постапка. Тоа се вежби насо­че­ни кон тренинг на слухот и видот кои Сеген ги сметал за сетила на интели­генција.(2) Со тоа всушност го антиципирал Пијаже кој врз принципите на сензомоторниот однос на детето кон светот ја засновал својата теорија за развојот на интелигенцијата кај човекот воопшто. Овие вежби всушност ја поттикнуваат јасната перцепција и богатењето на гностичките функции. Со тоа всушност се подобрува инпут (2) “о информациите, кажано со совре­ме­­ниот речник.
                Четвртиот принцип на научната дефектологија што го промовирал Сеген е барањето дека на секој дефектолошки третман мора да му предхо­ди добра, прецизна дијагностика.
Така ги добивме и првите ставови на општиот дефектолошки прис­тап кон рехабилитацијата без разлика на видот на хендикепот. Општа­та дефекто­лошка рехабилитација ги доби своите основи и содржина дури во послед­ната деценија со примена на реедукацијата на психомоториката зас­но­вана врз теоријата на Пијаже, Валон и врз искуствата на Монтесори во си­те области на дефектолошката работа. Оваа општа дефектолошка актив­ност во областа на дијагностиката и третманот е антиципирана од стра­на на Сеген со ставовите што ги споменавме. Врз тие основни принципи и искус­тва во примената на реедукацијата на психомоториката лежи и со­вре­ме­ната невропсихолошка рехабилитација.

Марија Монтесори и дефектологијата како психотерапијска постапка
Марија Монтесори, лекар педијатар своите стручни ставови ги зас­новува врз искуствата на Итард, кој понесен од филантропијата пробал да го социјали­зира Виктор, дивото момче од Авејрон, оставајки зад себе богата докумен­тација за начинот на вршењето на обуката, и на ставовите на Сеген кого што посебно го почитувала. Живеејќи во времето на развојот на психо­тера­­певтскиот пристап на работа со децата го впила во себе духот на тоа струење кој се огледа во нејзините методолошки постапки. Таа дефинира неколку значајни ставови покажувајќи ја со тоа значајната способност на интеграцијата на сопствените стручни искуства и разновидни пристапи на лечење и рехабилитација во детството што се развивале во тоа време.
                Првиот став на Монтесори што го издвојуваме е заснован врз фак­тот дека мускулите се онаа област на личноста со кои се реализира живо­тот. Со мускулите воспоставуваме постуларност на телото, го освојуваме прос­то­рот, тие учествуваат во активностите за репродукција на човечкиот род кои, всушност, ја остварува и ја одржува човековата егзистенција на ниво на биологијата исто така и на ниво на социјалното поле. Таа на мус­кулите, т.е. на движењата, им посветува посебно внимание. Таа им дава значајно влијание во остварување на сензомоторната едукативна постапка на која е таа автор.
                Вториот став на Монтесори е барањето рехабилитацијата да се пос­тави педоцентрично. Можностите и потребите на детето треба да го водат тера­певтот или воспитувачот или реедукаторот-дефектологот во поставу­ва­ње­то на своите проекти за работа. Таа со тоа, не знам колку сосема свесно, го почитува ставот на Коменски дека на детето несмее да се прави ништо што е надвор од неговите потреби и можности. Овој став произлегува и од шема­та на психотерапевтскиот пристап. Монтесори му пристапува на детето дефинирајќи му го неговото расположение и неговата потреба па разбирајќи се со него настојува да го воведе во процесот на учењето.
                Третиот став на Монтесори се заснова врз запазувањето дека мето­да­та на рехабилитација на ментално ретардираните поттикнува хармоничен развој на децата од масовната популација.
Со реинтерпретација на нејзините искуства се укажува на тоа дека при­кладниот пристап на поттикнување на сетилата и на моториката овозмо­жуваат сообразна со интеграцијата на примените информации, со нивната подобра обработка и подобра акомодација на реалитетот кон кои е упатена личноста на детето. Тоа всушност е основниот принцип на превентивна ра­бо­та за спречување на декомпензацијата на развојот на личноста во разво­јот и основата на невропсихолошката рехабилитација.

Невропсихологија на развојниот период или интегративен пристап во развојот на личноста и третманот на хендикепот
Реинтерпретацијата на развојот на личноста со невропсихолошките факти ги опфаќа ставовите на споменатата класика на дефектологијата, ги инте­грира во единствен систем на односи и ги доградува со своите специ­фични знаења. Во предходната група на автори можеме да го вброиме и Пијаже што сметал дека нервната структура ги оградува можностите и немож­­ностите на определена возраст, а социјалната средина го поттикнува или го фрустрира развојот на тие структури и функции. Ќе појдеме редум да ги дефинираме основните ставови на оваа нова научна област значајна за разбирањето на развојот на личноста, на нејзините девијации и можности за рехабилитација.
Развојот на структурата на невронот и буењето на синапсите е сраз­мерно со надворешните двигатели на рефлексните, моторните и психомо­торните активности. Уште in utero побргу созреваат областите што трпат влијаниа на гравитационото поле, кои вршат перцепција со допир, перцеп­ција со слухот и областите на моториката што е вклучена во рефлексен одговор. Свет­лосните надразби се вклучуваат во кругот на рефлексните одговори и на волни одговори на самиот крај на бременоста и постнатално. Истот принцип на прием на надразби и на рефлексни или волни одговори усовршувајќи ја функцијата ја доградува и миелинизацијата и синаптогене­зата во текот на развојот. Тоа значи дека дефектолошката рехабилитација мора да ја корис­ти готовноста на организмот, позитивно да ги  следи пасив­ните и активните движења на детето, развојот на сетилата на далечина ( сетила на интелигенцијата) (2) и готовноста на структурите со своите секо­гаш префинети можности да овозможуваат посложени активности. Тоа се гнос­тич­ки активности (input), активности на обработка и праксични актив­ности (output).
Имитацијата како биолошки облик на социјализација е принцип со кој започнува динамиката на социјализацијата и секое човечко битие и принцип врз кој се базира употребата на допирот, на движењето, на гласот, на гово­рот и на однесувањето воопшто во процесот на поттикнувачкиот развој и рехабилитација на развојните растројства.
Овие два става во себе ги интегрираат искуствата на Переира, науч­ни­те постапки на Сеген и Монтесориевата сензомоторна метода, кои заед­но, опфатени по овој ред на факти добиваат свое објаснување и можна пер­спектива на понатамошниот развој. Во понатамошно наведување на откри­тијата на невропсихологијата ќе укажеме и на следните факти:

• Невронот и неговата синапса снабдени со онаа мера на импулси кои мо­жат да ги асимилираат и со тоа да остварат одговор, дејствува позитивно и во правец кон развојот на нивните структури како и во развојот на нивните функции. Секое прекумерно бомбардирање со силни импулси кои не í одго­вараат на развиената моќ на асимилација на тие импулси како и  прекинува­ње на доток на дразби под прагот на развиената моќ на нивното асимилира­ње, доведуваат до забавување или дури до деструкција на достигнатиот развој. Со тоа се потврдува познатото клиничко искуство дека форсираното учење на децата со ментална ретардација или неправилниот фронтален пристап на учењето на децата со дискогниција доведува до забавеност на нивниот когнитивен развој или до регресија во усвојувањето на знаењето или, дури до психотизација на нивната личност.

                Тука се повикуваме на клиничкото искуство на Монтесори (XIX-XX век) и на педагошкото искуство на Коменски (XVII век) за тоа дека мерките на спо­собноста на детето и нивото на неговата мотивација мора да бидат пресудно правило на секоја работа со детето било во воспитниот, било во образовниот, било во некој друг терапевтски однос.

• Чуствата како облик на потреба за другите и волјата за живеење го от­кри­ваат постоењето како обем на своето задоволување во постоењето на онакво какво што е. Потоа го открива просторот омеѓен со хоризонтот зад кој секогаш демне некоја примамлива новост. Настојувајќи кон тоа постое­њето да биде што подолго во што поатрактивни промени на просторот се открива играта со предмети и личноста на другиот во своето тело кое постои напоредно со нас и кое е наше прво просторно омеѓување. Телото на другиот, неговиот глас, поглед и движење, овозможува со него да се иден­тификуваме и најпрвин во него да ги ги откриваме своите сопствени потреби и желби. Процесот на развојот постепено го издвојува од другиот оној дел кој во него го прочитуваме па се случува индивидуализација и раѓање на нашата лична, индивидуална самосвест.

                Самосвеста не одредува самите себе во однос на околината со по­мош на интилигенцијата чија е закономерност крута и општа за сите и нашите интимни чувства со кои таа интелигенција ја припитомуваме (2) и воведу­ваме во својот личен живот, помеѓу нашите лични причини кои насто­јуваме да ги доведеме во ред .
Дефектологот во својата средба со лицето со хендикеп влегува во односи во кои патиштата на временоста, просторноста и интерсубјектив­носта, се недоградени, испрекинати, замрсени, непрепознатливи. Детето се­то тоа го има во рамките на своите доживувачки шеми на акции што не се освестени. Многу од тие доживувачки шеми ќе останат засекогаш непознати на свеста, но имплицитни во основа и во посложените активности на сензо­мо­торика и психомоторика. Тоа се оние активности што í припаѓаат на им­пли­цитната меморија. Доживувачките шеми, придушени со фрустрантната или со скратена атмосферичност во семејството и во примарната околина на детето, средбата со вештиот, емоционално ангажираниот, теоретски подго­тве­ниот дефектолог постепено ќе му бидат отворени на самото дете гра­дејќи сознајна шема на акции на неговата свест. Тоа освестување на дожи­веаното кај децата со развиен говор и способност за логично мислење може да се остварува со психотерапевтски разговор.
Кај децата чиј мисловни способности се еднакви со предлогичното мислење ќе им помогнат приказните и телесната активност. Децата во сос­тој­ба на умерена и длабока ментална ретардација или оние во состојба на аутистично и психотично растројство ќе го откриваат своето тело, взаем­носта на деловите на телото, сопственото движење, сопствениот глас и збор, на својата сопствена личност со активностите на допир, движење, глас, поглед, говор на лицето кое со него работи.
Оваа последна активност всушност е активност на реедукација на психомоториката што овозможува да високо анксиозно дете со длабок сен­зорен, моторен или ментален дефицит да се самооткрие, да се самоспознае и да ја совлада временоста и просторноста на своето битие на патот кон воспоставување на пригодни интерсубјективни односи. На пример, учењето на Браевото писмо може да започне дури тогаш кога личноста на детето е стабилна во доживувањето на својата постуларност како услов за оствару­ва­ње на јасно интерсубјективно поле. Тоа е истовремено е услов за дожи­вување на реверзибилноста на траењето што се сменува со исчезнувањето на свеста во сонот, што е секогаш анксиогено. Исто така тоа е услов за откривање на просторноста на битието, на редоследот и правците во просторот што не му се закануваат во неговиот опстанок туку го воведуваат детето во комуникацијата со другите. Дури тогаш плочките и точките на Браевото писмо стануваат јасни во перцепцијата на детето и можен симбол на преставното ниво на детето, кореспондентен со зборовите.
Стабилноста на постуралноста необично е важна за специфичната обука на децата со оштетен слух. Тие конечно откриваат дека наглото упа­ѓа­ње на предметите и лицата во нивното видно поле без можност со слухот да ги осети уште од далеку секогаш побудува страв кај тие деца. Ста­билноста на доживување на својата постуларност во односната стојна точка битно придонесува за анксиолитичкото разлагање на стреперењето и стра­вот и прифакањето на тие нагли новини што ги среќава со повеќе доверба и без застрашувачки ефект.
Во третманот на децата со ментална ретардација или со дисхармо­ни­чен развој, со рани детски психози, примарното стабилизирање на посту­лар­нос­та овозможува појасна активност на сензомоториката и психомото­риката со кои се остварува во изедначувањето на мотивите кон другите и околината, откривање на ритамот, манипулативното поле, се прави анксио­литички придонес и диференцирање на понатамошниот развој на овие деца.
Невропсихологијата откривајќи ги односите на нервните ткива, перцепциите, емоциите и сознајните способности и говорот ги открива па­тиш­­тата помеѓу детето и неговите родители, патиштата за пристап на воспиту­вачот, на лекарот, на стручњакот за рехабилитација кон детето, овозможувајќи им да остварат пријателски, воспитен или терапевтски кон­такт.

• Времето во кое определени функции се развиваат го сочинуваат најоп­тималното време за стимулирање на тие функции заради целосен развој на перцепцијата, интелигенцијата, движењата и чувствата а тоа значи и на социјализацијата. Истовремено развојните растројства најефикасно се тре­ти­раат тогаш кога структурите и функциите на определени сегменти на лич­нос­та се усогласуваат и дозреваат. Овој став укажува на тоа дека наши­те можности секогаш се подобри за поттикнувањето на развојот и за вре­меното зајакнување на функциите, а рехабилитацијата на растројството е помалку успешна ако се започне подоцна. Невропсихолошкиот факт врз кој се базира овој став бара да се открие ризикот за развој и сомнежот за пречки во развојот во што поран период во развојот на личноста.

 
Заклучок
Интегрирајки ги искуствата и теоретските дефектолошки ставови доаѓаме до невропсихологијата како нејзина природна основа. Невропсихо­ло­гијата со своите факти го објаснува односот меѓу срединските влијанија и нервните структури врз кои се базираат функциите на личноста со што се јавува како база за разбирање на проблемите на детската психијатрија, како метода за дијагностицирање и лечење и дефектологијата како реха­би­ли­тациона метода на лицата попречени во развојот на сетилата, моторика­та, сознајниот процес и на емоционалната диференцијација и мотивација на лич­носта.
Целиот концепт на невропсихолошкиот пристап кон оваа област е анти­ципи­ран со длабоки клинички искуства на класичната дефектологија: Переира, Сеген и Монтесори, а нешто подоцна и делото на Пијаже. Во овој труд го опишавме развојниот пат на концептот за рехабилитација на хен­ди­кепот од првите негови искуствени обиди до достигнување на современите научни мисли засновани врз најновите истражувања на личноста и ЦНС.
Раното откривање на хендикепот, раната рехабилитација и навреме­на­та превентивна работа имаа свое оправдување во фактите што ни ги открива невропсихологијата.
Невропсихологијата истовремено ни ги покажува и патиштата по кои треба да одиме при раната детекција на оштетувањето во примената на превен­тивните и терапевтските методи.
Научната дефектологија денес не постои без невропсихолошките студии на перцепциите, движењата, функциите на интелигенцијата и чув­ства­та. Таа ја објаснува постуралноста на телото и неговите варијации во однос на положбата на телото кон просторот и кон другите, развојот на перцептивните и гностички функции врз кои се базираат сетилните функции како и прак­сичките активности насочени кон социјалното поле.
 

ЛИТЕРАТУРА

1. Бојанин С.: Неуропсихологија развојног доба и општи реедукативни метод, Завод за у™бенике и наставна средства, Београд, 1982.
2. Бојанин С.: Неуропсихолошка рехабилитација, сддј, београд, 1987.
3. Бојанин С.: Буђење свести, Завет у штампи;
4. Коменски А.Ј.: велике дидактика, Савез педагош. друштава Југославије, Београд, 1954.
5. Пијаже Ж.: Учење и развој, Зборник радова из развојне психологије, Друштво психолога Србије, 1983.
6. Пијаже Ж., Инхелдер Б.: Интелектуални развој детета, Завод за у™бенике и наставна средства, Београд , 1978.
7. Yakovlev P., Lecourse A.:Regional development of the brain in early life, Block. scientif. publik, Oxford and Edinburgh, 1967, стр. 46-49.