РИЗИЧНИ ФАКТОРИ ВО СЕМЕЈСТВОТО КАКО ИНДИКАТОРИ ЗА ПРОБЛЕМАТИЧНОTO ОДНЕСУВАЊЕ
НА МЛАДИТЕ

Ранко КОВАЧЕВИЌ,
Мелиха БИЈЕДИЌ,         
Лејла КУРАЛИЌ-ЌИШИЌ,
Един МУФТИЌ

Едукациско-рехабилитациски факултет, Универзитет во Тузла

FAMILY RISK FACTORS AS INDICATORS OF
BEHAVIORAL PROBLEMS
WITH YOUTH

Ranko KOVACHEVIKJ,
Meliha BIJEDIKJ,
Lejla KURALIKJ-KJISHIKJ,
Edin MUFTIKJ

Faculty of Education and Rehabilitation,
University in Tuzla

Примено: 27. 04. 2009
Прифатено: 12. 06. 2009
UDK: 159.922.7-053-6
37.035

Received: 27. 04. 2009
Accepted: 12. 06. 2009
Original article

Вовед

Introduction

Во последниве неколку децении процентот на проблематичното однесување на мла­ди­те во ризичните семејства е во постојан по­раст кај нас и ширум светот. Со голема за­гри­женост можеме да заклучиме дека овој проб­лем најмногу ги опфаќа децата во нај­ра­ните години и поради тоа се зголемуваат шан­сите кај овие деца подоцна да се развие и деликвентно однесување како најлош тип на

In the last few decades, there has been an increase in youth behavioral problems here and in the rest of the world. It is of grave concern that behavioral problems are affecting more and more children of young ages; and consequently the chances of such behavior developing later into delinquent behavior as the worst type of behavioral problem have significantly increa­sed. Laucht and associates, (1997) and Yoshi-

проблематично однесување. Лаухт и сор., (1997) и Јошикава (1994) потенцираат дека проб­лематичните однесувања се пред­из­ви­ка­ни од бројни различни фактори кои го спре­чу­ваат развитокот на децата и тинејџерите и го поттикнуваат понатамошниот развој на проб­лематичното однесување (1).
Денешниот истражувачки фактор настојува со сета сила да разбере и открие што е тоа што некои деца и млади ги води кон не­до­лич­но однесување, развој на негативен иден­ти­тет во целокупниот процес на со­ци­ја­ли­зи­ра­ње. Во денешно време овие фактори се де­фи­нирани како ризични фактори кои за одре­ден период во одредена средина и си­туа­ција, специфичните однесувања и врски, ка­ко и индивидуалните однесувања, можат да придонесат за појава на проблематично од­несување кај младите (2).  Мразек и Ха­гер­ти (1994) укажуваат дека денес ризичните фак­тори се широко дефинирани и можат да ја зголемат можноста за развој на проб­ле­ма­тич­ното однесување кај индивидуалци кои имаат, наспроти оние кои немаат проб­ле­ма­тич­но опкружување (3). Различните научни ме­тоди различно ги карактеризираат ри­зич­ни­те фактори. Тие варираат од биолошки, фа­милијарни и пошироки опкружувања, вклу­чувајќи ја и училишната средина. Нај­важ­ни во ова истражување се ризичните фак­тори внатре во семејството. Доколку се­мејст­вото како примарно опкружување на де­ц­ата е дисфункционално, и е повразно со би­хејвиорални проблеми, придонесува науч­на­та заедница која се занимава со овој проб­лем  да демонстрира поголем интерес. Затоа се­мејството како институција станува важен ри­зичен и безбедносен фактор кој има го­ле­мо влијание во однесувањето на едно дете. Нај­чести ризични фактори во семејното опкру­жување кои се поврзани со пробле­ма­тич­ното однесување се: семејната историја на проблематично однесување, проблемите во нормалното функционирање на семејст­во­то, внатрешните конфликти и однесувања во семејството кои поддржуваат проб­ле­ма­тич­но однесување.
Лацковиќ–Гргин тврдат дека одредени се­меј­­ни околности се земени предвид како предизвикувачи на проблематичното одне­су­ва­ње на едно дете: фрагментацијата на семејството, некомплетноста, промената на мес­тото на живеење итн. (4). Семејството е едно од најчесто дискутираните фактори, нај­често поради родителските контроли и над­гледувања (5).  Кумпфер  укажува дека не­достатокот од родителска контрола и над­гле­дување на децата може да доведе до зго­ле­мување на проблематичното однесување кај децата, што може да доведе до употреба на алкохол и наркотични средства (6). Истра­жувачите Харисон, Бак-Харисон, Ги­се­ман открија дека младите кои живеат во се­мејства со високо ниво на внатрешни кон­ф­ликти имаат поголеми шанси за проб­лема­тич­но однесување, како што е делик­вен­ци­ја­та, дрогата и многу други (7).
Вебстер-Стратон  укажуваат дека ниските при­ходи во семејството доведуваат до проб­ле­матично однесување кај децата (8). Истите авто­ри укажуваат дека овој фактор е многу си­лен, ако е комбиниран со други фактори како што се: ниското ниво на образование на роди­телите, семејната изолација, присуст­во­то на стрес, отсуството на грижата за семејството од страна на едниот родител, евентуалните психијатриски проблеми на родителите, родителската дисхармонија и де­пре­сија. Затоа се трудевме да ги подвле­че­ме меѓусебно зависните фактори во семејст­вото кои ги манифестираат проблематичните одне­сувања кај набљудуваната популација.
Цел на оваа анализа се генералните хипотези кон кои се одредува присуството на различ­ни­те фактори во семејното опкружување кои при­донесуваат за проблематичното одне­су­ва­ње кај децата.

kawa (1994) emphasize that behavioral prob­lems are caused by a number of different factors, all of which disrupt healthy deve­lop­ment of a child or young person, as well as exacerbate further development of existing problems (1).
Researchers today are trying to discover what factors influence children and young adults to choose forms of unacceptable behavior, to develop negative identity, and generally exhibit unsuccessful social behavior. Today, these and other factors are considered risk factors, which can during a particular period, within a parti­cu­lar environment, situation, specific relationships and personal characteristics significantly con­tri­bute to emergence and development of be­ha­vio­ral problems with children and youth (2).  Mra­zek and Haggerty (1994) emphasize that risk factors are broadly defined as those charac­te­ristics, which, if present, can increase possi­bi­lity of development of a problem with individuals that posses them opposed to those that do not (3). Different research efforts cate­gorize risk factors differently. They vary from biological and family to wider surrounding settings including school. For the purpose of this research the most important are the risk factors within family. The family as child’s primary surroundings and being dysfunctional as such is most commonly linked to behavioral problems and represents a special interest of the scientific community. Therefore, family as an institution becomes an important risk and safety factor influencing child’s behavioral.  The most common risk factors within family surround­ings linked to behavioral problems are: family history of troubled behavior, problems in normal functioning of a family, conflicts within family, and attitudes within family which support behavioral problems.  Lackovikj–Grgin argue that particular family circumstances are considered as causes of behavioral problems at children, fragmentation of the family, incompleteness, change of living areas and so forth (4).  Family is one of the frequently dis­cussed factors, especially within the realm of the effects of parental control or supervision (5). Kumpfer points out that lack of adequate parental supervision of children can increase child’s susceptibility to deviant peer pressure and use of alcohol and other drugs (6). Through their research Harrison, Bach-Harrison, Gisse­man have found out that youth living in families with high level of conflict within family have higher probability of exhibiting behavioral problems such as delinquency, drug abuse and other problems, rather than their peers living in families with low level of conflict within family (7).    
Webster-Stratton indicate that particular family characteristics such as low income lead to development of behavioral problems with children (8). Same authors point out that pre­sen­ce of this factor is especially strong when combined with other factors such as: low level of education of parents, family isolation, and presence of stress, single parent household, parents’ psychiatric problems, parental discord and depression. Therefore, I intend to highlight codependency of different factors within family, which manifest in behavioral problems within observed population.  Concurrent with predetermined goals this paper analyzes general hypothesis according to which presence of different factors in family surroundings leads to child’s behavioral problems.

Метод

Method

Сите информации за испитаниците се собра­ни преку самостојна анкета, користејќи 10 раз­лични описи на ризични фактори во се­меј­ното опкружување. Имајќи предвид дека ри­зичните фактори сами по себе не се до­вол­ни, ние користевме еден или повеќе инди­ка­то­ри. Вредностите кои се извлечени од индикаторите се:

1. Кој живее со неа/него (1. двајцата ро­ди­тели; 2. само еден родител; 3. друго).
2. Алкохолизам во семејството ( 1. да; 2. не).
3. Семеен член со криминално досие (1. да; 2. не).
4. Семејна запознаеност со активностите на децата во слободното време (1. да; 2. не; 3. ретко, 4. воопшто незапознаени).
5. Чесно однесување (1. да; 2. не; 3. ретко; 4. ниедно).
6. Доследност во дисциплинските мерки (1. да; 2. не; 3. ретко; 4. ниедна).
7. Развод во семејството (1. да; 2. не).
8. Конфликти во семејството (1. не; 2. по­не­когаш; 3. ретко; 4. често; 5. секогаш).
9. Запуштеност (1. да; 2. не).
10. Санкционирање на негативното одне­су­ва­ње (1. да; 2. не; 3. ретко; 4. понекогаш; 5. ни­когаш).

Зависните варијабли се дефинирани низ варијаблите кои го опишуваат однесувањето кое е најчесто прифатено како социо­криминал­но однесување во одредени ка­т­е­го­рии (1. не, 2. да)
Истражувањата се фокусирани на иден­ти­фи­ка­ција на ризичните фактори внатре во се­мејст­вото во средношколските денови на едно дете, дефинирани како „МЛАДОСТ“, а оваа студија беше спроведена  во месеците март и април, 2008 година. Податоците се соб­рани од научното истражување во некол­ку средни училишта во општина Тузла.
Главниот извор на податоци за оваа студија се од ученици во средни училишта:

• ученици од прва, втора и трета година од различни средни училишта;
• на возраст од 14 до 17 години;
• машки и женски.

Имајќи предвид дека за изворот на податоци и студиските цели се користеше анкетирање како главен и единствен метод на собирање податоци, за оваа цел беше направен уни­ка­тен прашалник базиран на слични пра­шал­ни­ци користени од некои истражувачи во нив­ните студии за ризични фактори со уче­ни­ци и студенти.
Корелацијата помеѓу различни фактори во се­мејното опкружување и проблематичното однесување на младите е анализирано со по­мош на регресивни анализи.
Собирањето на податоци и анкетирањето е про­следено во училишните простории. Време­траењето за исполнување на еден пра­шал­ник е 45 минути, што е должина на еден учи­лиштен час. Генерални инструкции како да се пополни прашалникот, беа дадени пред по­четокот на часот. Дополнителни сове­ту­ва­ња околу прашалникот се дадени од клас­ниот раководител по инструкции од истра­жу­вачите. Учеството во анкетата беше на доб­роволна основа. Сите ученици кои беа при­сутни на училиште учествуваа во оваа анке­та. Класниот раководител беше един­стве­ната возрасна личност за време на по­пол­­ну­вањето на прашалникот. Сите пра­ша­ња и по­датоци беа собрани анонимно.

Information about examinees has been collected through a custom made survey consisting of 10 variables describing risk factors in family surroundings. Considering that risk factors are not one-dimensional as well as the natural inability to completely research them, we have used one or more measurable indicators. Variables derived from the indicators are:

1. Who he/she lives with (1. Both parents, 2. Single parent, 3. Other),
2. Alcoholism in the family (1. Yes, 2. No),
3.  Family member with criminal record         (1. Yes, 2. No),
4. Family’s awareness of child’s activities during his free time (1. Yes, 2. Often, 3. Rarely, 4. None),
5. Respect of common rules of behavior (1. Yes, 2. Often, 3. Rarely, 4. None),
6. Consistency of disciplinary actions (1. Yes, 2. Often, 3. Rarely, 4. None),
7. Divorce in family (1. No, 2. Yes),
8. Conflict within family (1. No, 2. Sometimes, 3. Rarely, 4. Often, 5. Always),
9. Abandonment (1. Yes, 2. No),
10. Sanctioning of negative behavior (1. Yes, 2. Often, 3. Rarely, 4. Sometimes, 5. No).

Dependent variable have been defined through a variable that describes behavior, which accor­ding to commonly accepted socio-criminal meaning could determine behavioral problem in certain categories (1. No, 2. Yes).   
The research has been focused on identification of risk factors within families of high school age children, defined as “youth” for the purpose of this study, and was conducted during months of March and April in 2008. Data was collec­ted through field study at several high schools in Tuzla municipality. 
Main source of data for this study came from high school children defined as follows:

• Students of first, second and third year at various vocational high schools;
• 14 to 17 years of age;
• Male and female.

Considering the source of data and study’s predetermined goals it was decided to use a survey as the main and only method of collecting data. For this purpose, a unique questionnaire was created based on similar questionnaires used by some researchers in their study of risk factors with students. 
The correlation between various factors of family surroundings and youth’s behavioral problems was analyzed using regression analysis. 
Collection of data and student inquiry was administered at school premises. Time allotted for completion of the questionnaire was 45 mi-­
nu­tes, which is the length of one class hour. General instructions on how to fill out the questionnaire were given prior to start. Additional guidance on the questionnaire was given by class teacher as directed by the researchers. Participation in the survey was voluntary. All students attending classes the day of the survey participated in the survey.  Class teacher was the lone person present during administration of the questionnaire. All questionnaires and data collected were anonymous.

Резултати

Results

Со регресивни анализи пробавме да по­твр­ди­ме дека факторите на ризик во едно се­меј­но опкружување се поврзани со проб­лема­тич­ното однесување и се идентификувани оние со претскажувачка сила. Како што е по­ка­жано во табелата 1., статистичките ре­зул­та­ти се одлични (p=0.014) со двоен ко­ре­ла­ци­ски коефициент од 0.47. Коефициентот на де­терминација, кој ја мери пропорцијата на отста­пување во збирот од податоци, помеѓу кри­териумите и различните семејни оп­кру­жу­вања, факторот на ризик е 0.642 и објас­нува 64% од варијабилноста.
Табелата 1 ги претставува резултатите од мно­гу­бројните корелации, стандардниот коефи­циент од парцијалната регресија, стан­дар­д­ните грешки од бета-коефициентот, ка­ко и коефициентот на детерминација.

With regression analysis we tried to confirm that risk factors in family surroundings are linked to behavioural problems and identify ones with definite predictive power.  As listed in Table 1., the result is statistically significant (p=0.014) with multiple correlation coefficient of 0.47. The coefficient of determination, which measures the proportion of variability in a data set, between the criteria variables and various family surroundings risk factors is 0.642 and explains 64% of variability. At p 0.014 it is statistically significant.  Standard error is 0.286 and shows the level of uncertainty.
Table 1., presents results of multiple corre­la­tions, standard coefficient of partial regression, stan­dard error of beta coefficient as well as coefficient of determination.

Табела 1. Мултипна регресиона анализа за проблематичното однесување и критериуми

Table 1. Multiple regression analysis for behavioural problems criteria