СТАТУСОТ НА ВРАБОТЕНИТЕ ЛИЦА СО МЕНТАЛНА РЕТАРДАЦИЈА ВО ЗАШТИТНИТЕ ДРУШТВА
ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА СОГЛАСНО ПОСТОЕЧКАТА ЛЕГИСЛАТИВА
                                                                  
Магдалена ДИМКОВА¹
Ристо ПЕТРОВ²

Невработен дефектолог ¹
Редовен професор на Филозофски факултет
Институт за дефектологија ²

THE STATUS OF THE EMPLOYED PEOPLE WITH MENTAL RETARDATION IN THE PROTECTIVE COMPANIES IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA ACCORDING TO THE CONTEMPORARY LEGISLATION   

Magdalena DIMKOVA¹
Risto PETROV²

Unemployed special educator ¹
Faculty of Philosophy
Institute of Special Education and Rehabilitation ²

Вовед

Introduction

Целта на овој труд е да се презентира сос­тој­ба­та околу вработувањето и статусот на ли­ца­та со ментална ретардација вработени во Заштитните друштва ширум Република Ма­ке­донија. Се работи за квалитативно ис­тра­жу­вање со кое преку интервјуирање на вра­ботените лица со ментална ретардација и менаџерите на заштитните друштва, правиме обид да ја анализираме состојбата околу вра­бо­тувањето и статусот на овие лица.
Целна група во овој труд, се лицата со ин­ва­лид­ност вработени во неколку заштитни друш­тва во Република Македонија. Истите беа избрани по случаен избор, од неколку града, од листа од 566, колку што ги има во евиденција во Заедницата на заштитни друш­тва (состојба 2005 година). Во ис­тражу­вањето се вклучени вкупно 11 врабо­тени лица со ментална ретардација од 7 заштитни друштва од Република Македонија.
Обидот да се прикаже работната и животната ситуација на лицата со ментална ретардација вработени во заштитните работилници во Ре­публика Македонија претставува предизвик и е од големо значење (1).

The aim of this article is to present the condition about the employment and status of the mentally retarded people employed in the protective compa­nies in the Republic of Macedonia. This is a quali­tative research which was made through interviews with the mentally retarded employees and with the managers of the protective companies. With this research we made a try to analyze the situation of the employment and status of these people.
The target group that we regard to in this article is comprised of disabled people employed in several protective companies in the Republic of Mace­donia. The protective companies were selected by a random choice, from several cities, from a total of 566, that are registered in the Agency of protective companies (condition in 2005). A total of 11 men­tally retarded employees from 7 protective compa­nies in Republic of Macedonia were included in this research.
The attempt, to show the work and living situation of people with mental retardation employed in the protective companies in Republic of Macedonia, represents a challenge and is of great significance (1).  

Закони кои го регулираат вработува­ње­то на лицата со инвалидност во заш­тит­­ните друштва во Р.М.

Laws which regulate the employment of peo­ple with disability in the protective companies in the Republic of  Macedonia

1. Лица со инвалидност

1. People with disabilities

Законот за вработување на инвалидни лица, во член 2, од аспект на вработувањето, наведува на кои лица се однесува овој закон:
„Инвалидно лице, во смисла на овој закон, е лице со оштетен вид, оштетен слух, со преч­ки во гласот, говорот и јазикот, теле­с­но ин­валидно лице, лице со пречки во ин­те­лек­­ту­ал­ниот развиток и лице со ком­би­ни­ра­ни пречки кое поради степенот на инва­лид­ност има специфични потреби во работе­ње­то.
Инвалидно лице се смета и инвалид на тру­дот со преостаната или намалена работна спо­собност и ако се води во евиденцијата на Аген­цијата за вработување на Република Ма­кедонија како невработено лице...“(2).

The law for employment of disabled people in Arti­cle 2, from the aspect of employment of these peo­ple, specifies the people that this law refers to:
“A disabled person according to this law is a per­son with visual impairment, hearing impairment, with a voice, speech and language disabilities, physical disabilities, with disability in the intel­lec­tual development and people with multiple dis­abili­ties which because of the degree of disability have special needs in their working.
As a disabled person is also considered a person that is a labour invalid with a residual and de­creased work ability and if he is enrolled in the evi­dence of the Agency for employment of Republic of Macedonia as a unemployed person…”(2).

2. Заштитни друштва

2. Protective Companies

Заштитни друштва се трговски друштва кои вра­ботуваат лица со инвалидност, кои почи­ту­ваат одредени правила и за тоа користат бе­нефиции.
Согласно член 11 од Законот за вработување на инвалидни лица:
„Заради вработување на инвалидни лица се основаат заштитни друштва како тр­гов­ски. Заштитно друштво може да се основа ако вработува најмалку пет лица на нео­пре­де­лено време од кои најмалку 40% се ин­ва­лид­ни лица од вкупниот број вработени, од кои најмалку половината се лица со утвр­де­на инвалидност во смисла на членот 2, став 1 од овој закон. Новооснованото заштитно друштво е должно во периодот од 90 дена да ги вработи сите работници сметано од де­нот на првото вработување на работник на неопределено време во друштвото, во спро­тив­но не го стекнува статусот на заштит­но друштво и наредните пет години не може да работи како заштитно друштво во кој рок основачот или член на неговото потес­но семејство не може да основа ново заш­тит­но друштво“.
Република Македонија, согласно член 4 од За­конот за вработување на инвалидни лица, ги предлага следните мерки за подобрување на условите за вработување и работење на ин­валидно лице и тоа:

• доделување неповратни средства за вра­бо­ту­вање на неопределено време на невра­бо­тено инвалидно лице,адаптација на ра­бот­ното место доколку е таа потребна и набавка на опрема;
• ослободување од даноци и обезбедување на средства за придонеси;
• финансиска поддршка во работењето (2).

Protective Companies are trade companies which employ people with disabilities and respect specific laws and due to that use certain benefits.  
According to Article 11, of the Law for employ­ment of disabled people:
“For the employment of disabled persons protec­tive companies are founded as commercial compa­nies. A protective company can be founded if it em­ploys at least five people on an indeterminate time period, from which at least 40 % are disabled peo­ple from the total number of employees, from which at least half are people with a diagnosed disability according to Article 2, paragraph 1 of this law. The new founded protective company is obligated in a period of 90 days to employ all the workers count­ing from the day of the first employment of a worker for an  indeterminate time period in the company, on the contrary the company does not achieve the status of a protective company and in the following 5 years it can not work as a protective company in which time period the founder or a member of his family can not found a new protec­tive company“.   
The Republic of Macedonia, according to Article 4 of the Law for employment of disabled people sug­gests the following measures for improvement of the conditions for employment and work of dis­abled people:

• grant of irretrievable means for employment on an indeterminate time of the unemployed dis­abled person, adaptation of the work place  if necessary and purchase of equipment,
• tax relief and providing means for the salaries and
• financial support for the work (2). 

Методологија на истражувањето

Research Methodology

Избор на проблемот и дизајнирање на истражувањето

The problem selection and the research de­sign

При изборот на проблемот се определивме тој да биде контекстуален со цел да дојдеме до информации кои ја опишуваат ситуацијата односно  потешкотиите  со  кои  се  среќаваат

During the selection of the problem we decided on a contextual one; with the purpose to gain infor­mation that describes the situation, the difficulties that  people  with  disabilities  face with in a certain

лицата со инвалидност во определен соци­ја­лен контекст, односно во Република Маке­до­нија. Понатаму се насочивме кон дефинирање на ситуацијата или интеракцијата во дадениот контекст (3). Во таа смисла го утврдивме проб­­лемот на истражување:
Да се претстави состојбата на вработе­ни­те лица со ментална ретардација во Репу­бли­ка Македонија.
Понатаму ги определивме целите на истра­жу­вањето:

• да се утврди статусот на вработените лица со инвалидност во Република Македонија во заштитните компании согласно пос­то­еч­ката легислатива;
• да се идентификува „најдобра практика“-мо­дел на функционирање на заштитните ком­пании, од кои пак произлегоа истра­жу­вач­ките прашања, а врз основа на нив и истражувачките хипотези, а с¢ со цел добивање на што повеќе податоци, за што користевме полуструктурирано интервју, земајќи ги предвид способностите на на­ши­те испитаници-лицата со ментална ре­тар­дација (4).

Во фазата на анализа на податоците ја упо­тре­бивме стратегијата „кодирање или кате­гори­зација“. Откако податоците ги обеле­жавме и разделивме како теми, се навративме на изворните цели на истражувањето каде пре­ку збировите карактеристики дефи­ни­рав­ме концепти или типологии. Понатаму ја оп­ре­де­ливме тематската рамка на заеднички или специфични проблеми за кои испита­ни­ци­те искажале свое мислење. Земајќи ја пред­вид идејната рамка дојдовме до изборот на не­кои клучни теми (3). Резултатите се презен­ти­рани согласно избраните теми за менаџе­рите и лицата со ментална ретардација.

social context, in the Republic of Macedonia. After that we directed ourselves towards definition of the situation or the interaction in the given context (3). In those terms we determinate the research prob­lem:
Presentation of the situation of the employed men­tally retarded people in the Republic of Macedonia.
Afterwards we determined the research goals:

• To establish the status of the employed disabled people in the Republic of Macedonia in the protective companies according to the contem­porary legislation;
• To identify the “best practice”-model of the protective companies functioning. As a result of the research goals we prepared the research questions, on which we formulated the research hypotheses. In order to obtain more information we used semi structured interview in consid­eration to the abilities of our respondents - the mentally retarded people (4).

In the phase of the data analysis we used the strat­egy “coding or categorization”. After we marked the data and divided them into themes, we retrieved to the original goals of the research. Through the sum of characteristics we defined concepts or ty­pologies. Afterwards we determined the thematic frame of mutual or specific problems for which the respondents gave their opinion. Taking into consid­eration the idea frame of the research we choose some key themes (3). The results are shown ac­cording to the chosen themes to managers and mentally retarded people.

Резултати

Results

Менаџери

Managers

Тема 1: Начин на искористување на бенефи­ции­те како заштитна компанија
За оваа тема определивме три концепти и тоа: „не искористиле“, „делумно искорис­ти­ле“ и „искористиле во целост“.

Theme 1: manner of utilization of the benefits as a protective company
For the first theme we chose three concepts:  “not used”, “partly used” and “completely used”.

Анализирајќи ги мислењата на испитаниците може да заклучиме дека преовладува концеп­тот делумно ги искористиле бенефициите кои што ги овозможува посебниот фонд со­гласно легислативата. Помал број на заш­тит­ни компании во целост ги искористиле бени­фи­циите, а не постои компанија која не иско­рис­тила средства од фондот.

Analyzing the opinions of the respondents we can conclude that partly used benefits concept prevails, benefits granted by the special fund according to the legislation. A smaller number of protective companies have used the benefits completely and there is not a company that has not used the means from the fund.

Тема 2: Подобрување на работната ситуа­ција
За оваа тема определивме три концепти и тоа: „без адаптација“, „адаптација на работ­но­то место“ и „адаптација на работната сре­дина“. Анализирајќи ги размислувањата на ис­питаниците поврзани со втората тема може да заклучиме дека повеќето од менаџерите ја акцентираат адаптацијата на работната сре­ди­на, а работните места ги усогласуваат спо­ред способностите на испитаниците.

Theme 2: Improvement of the work situation
For this theme we chose the following concepts: “No adaptation”,” Adaptation of the work place” and “Adaptation of the working environment”. Analyzing the opinions of the respondents con­nected with the second theme we can conclude that most of the managers accent the adaptation of the working environment, and the work places are ad­justed to the abilities of the disabled workers.

Тема 3: Интерперсонални односи
Анализирајќи ги размислувањата на испита­ни­ците поврзани со третата тема според след­ните концепти: „интерперсоналните односи не се на задоволувачко ниво“, „задоволителни интерперсонални релации после надминува­ње­то на првобитните предрасуди“, „задово­лу­вач­ко ниво на интерперсонални односи“, мо­же да констатираме дека преовладува ставот дека интерперсоналните односи во заштит­ните компании се изградени на задоволувачко ниво, односно дека комуникацијата меѓу вра­бо­­тените и инвалидните лица продолжува и после работното место.

Theme 3:Iinterpersonal relations
Analyzing the opinions of the respondents con­nected to the third theme according to the following concepts “The interpersonal relations are not on a satisfactory level”, “Satisfactory interpersonal rela­tions after surpassing the preliminary prejudices” and “Satisfactory level of interpersonal relations”,  we can state that prevails the attitude that the inter­personal relations in the protective companies are built on a satisfactory level, i.e., that the communi­cation between the other employees and the dis­abled people continues after the working hours are over.

Тема 4: Еднаков третман на работното мес­­то
Во четвртата тема се определивме за след­ните концепти „не постои еднаков третман на работното место“ и „постои еднаков третман на работното место“. Анализирајќи ги раз­мис­­лувањата на испитаниците може да конс­та­ти­раме дека речиси сите менаџери го нагла­суваат еднаквиот третман кон инвалидните лица на работното место, а само еден од нив укажува на разликата во однос на исплатата ме­ѓу инвалидните лица и останатите врабо­тени.

Theme 4: Еqual treatment at the work place
For the fourth theme we chose two concepts: “There is no equal treatment at the work place” and “There is an equal treatment at the work place”. Analyzing the opinions of the respondents we can state that almost all managers pointed out the equal treatment towards the disabled people at the work place, only one of them pointed out the difference regarding the payment of the salary between dis­abled and non-disabled workers. 

Тема 5: Предизвици за вработување инва­лид­ни лица
За петтата тема ги определивме следните концепти: „бенефиции како предизвик“, „ху­ма­ната компонента како предизвик“ и „ком­би­нација од претходните“. Може да конста­ти­ра­ме дека преовладува ставот дека бене­фи­ции­те се основен предизвик при вработу­вањето на инвалидните лица. Исто така голем дел од размислувањата на менаџерите упату­ваат на хуманите побуди при вработувањето на инвалидните лица и комбинацијата од прет­ходните две.

Theme 5: Challenges for the employment of the disabled people
For the fifth theme we chose the following con­cepts: “Benefits as a challenge”, “The human di­mension as a challenge” and “Combination of the previous two”. We can state that the attitude that prevails is that the benefits are the main challenge during the employment of the disabled people. Also a large number of the managers point out the hu­man dimension during the employment of the dis­abled people and the combination of the previous two.

Тема 6: Редовност во исплатата на лич­ни­от доход
За оваа тема ги определивме следните кон­цепти: „нередовност во исплатата на личниот доход“ и „редовна исплата на личниот доход“ и според размислувањата на испитаниците може да констатираме дека менаџерите ре­дов­но го исплатуваат личниот доход на инва­лидните лица. Само двајца од нив доцнат со исплата на личниот доход на сите вработени лица во заштитната компанија.

Theme 6: Regularity in the salary payment
For this theme we chose the following concepts: “Irregularity in the salary payment” and “Regular salary payment” and according to the opinions of the respondents we can state that the managers regularly give the salary to the disabled people. Only two of managers have a delay of salary pay­ment for all employees in the protective company.

Тема 7: Потешкотии при отворањето на заш­титната компанија
За седмата тема ги определивме следните кон­цепти: „злоупотреба од страна на реле­ван­тни­те институции при добивањето на бене­фи­циите“, „негативни ставови на локалната за­ед­ница“ и „преквалификација на инвалидните лица“. Може да констатираме дека преовла­ду­ва ставот дека најчеста причина за потеш­ко­тиите при отварањето на заштитните ком­па­нии била злоупотребата од страна на реле­ван­тните институции при добивањето бене­фиции.

Theme 7: Difficulties during establishing a pro­tective company
For the seventh theme we chose the following con­cepts: “Abuse by the relevant institutions in the process of getting the benefits”, “negative attitudes from the local community” and “retraining of dis­abled people”. We can state that prevails the atti­tude that the most common reason for the difficul­ties while establishing a protective companies was the abuse by the relevant institutions in the process of getting the benefits. 

Тема 8: Социјална инклузија на вработени­те инвалидни лица
Анализирајќи ги размислувањата на испита­ни­ците поврзани со осмата тема според след­ните концепти „не постои социјална инклу­зија“ и „постои социјална инклузија“ може да констатираме дека преовладува ставот дека лицата со инвалидност се целосно вклучени во рамките на локалната заедница.

Theme 8: Social inclusion of the employed dis­abled persons
Analyzing the opinions of the respondents con­nected to the eighth theme according to the fol­lowing concepts “There is no social inclusion” and “There is social inclusion” we can state that attitude prevails that the people with disabilities are totally included in the local community.

Лица со ментална ретардација

People with mental retardation

Тема 1: Начин на добивање работно место
Анализирајќи ги мислењата на испита­ни­ци­те со ментална ретардација поврзани со пр­вата тема може да заклучиме дека најчесто вра­бо­ту­вањето се одвива преку менаџерот којшто сам си ги избира своите работници. Но, мора да нагласиме дека постапката во про­цесот на вработување во основа ја реа­лизира Аген­ци­ја­та за вработување.

Theme 1: Manner of getting the work position
Analyzing the opinions of the respondents with mental retardation connected to the first theme we can conclude that the employment usually goes through the manager. But, we must emphasize that the procedure of the employment process is basi­cally realized by the Agency for employment with recommendation by the manager.

Тема 2: Елементарни операции како асис­тен­ти, без голема одговорност, прилаго­де­но на состојбата
Анализирајќи ги исказите на испитаниците со ментална ретардација поврзани со втората тема може да констатираме дека преовладува ставот според кој овие лица работат како асистенти. Мал број од нив се ангажирани на самостојни работни места и работни места со повеќе работни задачи.

Theme 2: Elementary operations as assistants, without larger responsibility, adjusted to the condition
Analyzing the statements of the respondents with mental retardation connected to the second theme we can conclude that prevails the attitude that these people work as assistants. A smaller number of them are engaged at independent work places and work places with multiple work assignments. 

Тема 3: Прифатеност од коле­гите
Може да констатираме дека е присутно дру­жењето на вработените со инвалидните лица и по работното време. Испитаниците пози­тив­но се изјаснуваат за прифатеноста од стра­на на колегите. Значи, респондентите гене­рално се прифатени во заштитните компании, но исто така комуникацијата ја продолжуваат и надвор од работната средина.

Theme 3: Acceptance by the colleagues
We can conclude that forgathering of the disabled and non disabled workers continues after the working hours. The respondents made positive statements about the acceptance by their col­leagues. Thus, the respondents are generally ac­cepted within the protective companies, but they also continue their communication with their col­leagues outside the work environment.

Тема 4: Еднаков третман како останати­те работници
Анализирајќи ги размислувањата на испита­ни­ците поврзани со четвртата тема може да констатираме дека во голем процент прео­вла­дува еднаквиот третман кон нив.

Theme 4: Equal treatment as the other workers
Analyzing the opinions of the respondents with mental retardation connected to the fourth theme we can conclude that the equal treatment towards them prevails in a large percentage.

Тема 5: Редовност во исплатата на лични­от доход
Голем е процентот на испитаници кои ја по­тен­цираат редовноста на исплатата на лич­ни­от доход.

Theme 5: Regularity in the salary payment
The regular payment of the salary prevails in a large percentage, and that the irregular payment is connected to the delay of the payment.

Тема 6: Начин на обука
Според искажувањата на испитаниците во врс­ка со оваа тема може да констатираме де­ка обуката на лицата со ментална ретардација во целост се изведува во заштитните компа­нии. Ниту еден испитаник не се изјасни за обука спроведена надвор од компанијата (5).

Theme 6: Manner of training
According to the statements of the respondents connected to the sixth theme we can state that the training of the mentally retarded people is entirely accomplished in the protective companies. Not one respondent claimed for training outside the company (5).

Заклучоци

Conclusions

Анализата на интервјуата со менаџерите и вра­­­бо­тените инвалидизирани лица на прв пог­лед укажува дека заштитните друштва функ­цио­нираат во најдобар ред:

• менаџерите ги отвориле заштитните друш­­­тва;
• функционираат во рамките на Заедницата на заштитни друштва која им помага,
• искористиле средства од државата;
• испочитуван е соодносот на вработени ин­ва­лидизирани и здрави работници;
• обврските кон инвалидизираните лица ком­­паниите ги исполнуваат навреме и спо­ред законот, итн.

Самиот тек на истражување покажа дека заш­­титните друштва навистина покажаа ре­зул­тати кои се за почит и констатиравме мно­гу добар, хуман однос спрема инвалидизи­ра­ните работници, нагласена грижа за нив како за време на работата така и по работата.
Меѓутоа, констатиравме и ситуација која е поинаква и која укажува на тоа дека постојат заштитни друштва кои повеќе не функциони­ра­ат. Се потврди констатацијата дека со ус­пех работат само големите заштитни друш­тва: оние кои имаат вработено поголем број лица, кои имаат вложено поголеми финансис­ки средства, кои имаат набавено машини и алати и кои имаат организиран процес на производство и пласман на производите.
Земајќи ги предвид анализите на клучните тематски рамки релевантни за целите на ова квалитативно истражување може да конста­ти­ра­ме дека:
Вработените лица со ментална ретардација во Република Македонија во заштитните ком­па­нии, согласно постоечкаталегисла­ти­ва, имаат подедна­ков третман како и оста­на­тите вработени (5).

The analysis of the interviews with the managers and the disabled employees at first shows that the protective companies are functioning in the best order:

• The managers opened the protective compa­nies;
• They are functioning as a part of the Agency of protective companies that helps them;
• They used the means from the state;
• The quotient between the disabled and non dis­abled workers is noted and provided;
• They fulfil the obligations towards the disabled people on time, according to the law etc.

The research process showed that the protective companies really showed respective results and we detected a very nice, human attitude towards the disabled workers, prominent care for them during and after working hours.
But, we stated that there is also another different situation which shows that there are protective companies which do not exist anymore. We con­firmed the statement that just the big protective companies work successfully; the ones that have employed a large number of people, invested larger financial means, purchased machines and tools and have an organized process of production and placement of the products. 
Taking into consideration the analyses of the key thematic frames relevant for the purposes of this qualitative research we can state that:
The mentally retarded people in the Republic of Macedonia employed in the protective companies according to the contemporary legislation have equal treatment as the other employees (5).

Citation:Dimkova M, Petrov R. The Status of the Employed People with Mental Retardation in the Protective Companies in the Republic of Macedonia According to the Contemporary Legislation. J Spec Educ Rehab 2006; 7(1-2):41-48.

Литература / References

1. Петров Р. Професионална ориентација и ос­по­со­бување на лица со пречки во развојот, скрипта; Скопје 1998; 42.
2. Преглед на прописи кои го регулираат рабо­те­ње­то на Заштитните трговски друштва и вра­бо­тувањето на инвалид­ните лица во Р. М. Заедница на заштитни друштва на Маке­донија ЗАПОВИМ, 2005, Скопје
3. Research Methods. The Qualitative Debate. (cited 2006 May 5)
 Available from: URL:
 http://www.socialresearchmethods.net/kb/qualdeb.htm

4. Qualitative Research in Social Work. Tomofumi Oka, Ian Shaw, September 21, 2000. (cited 2006 May 5). Available from: URL:  
  http://pweb.sophia.ac.jp/%7Et-oka/papers/2000/qrsw/qrsw.html
5. Petrov R, Jachova Z, Grut L, Valso Eide C, Tyrmi G. Општество за сите-пилот студија за вра­бо­ту­вање и работните услови за лицата со инвалидност во Р. М., Уни­верзитет „Св. Кирил и Методиј“, СИНТЕФ, СОРОС, Скопје, 2006