СТАВОВИ И РАЗМИСЛУВАЊА НА РАБОТОДАВАЧИТЕ, ВРАБОТЕНИТЕ ЛИЦА И РОДИТЕЛИТЕ ЗА ВРАБОТУВАЊЕ НА ЛИЦАТА СО АУТИЗАМ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Тања СТАНКОВА ¹
Владимир ТРАЈКОВСКИ ²

невработен дефектолог¹
Институт за дефектологија, Филозофски факултет, Скопје, Македонија²

ATTITUDES AND OPINIONS OF EMPLOYERS, EMPLOYEES AND PARENTS ABOUT THE EMPLOYMENT OF PEOPLE WITH AUTISM IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA

Tanja STANKOVA ¹

Vladimir TRAJKOVSKI ²

unemployed special educator and rehabilitator¹
Institute of Special Education and Rehabilitation, Faculty of Phylosophi, Skopje, Macedonia²

Примено: 28.06.2010
Прифатено: 28.09.2010
UDK: 364-787.4:616.89 (497.7)

Recived: 28.06.2010
Accepted: 28.09.2010
Original Article

Вовед

Introduction

Поимот аутизам потекнува од грчкиот збор „autos“, што значи „сам“, или може да се преведе и како „повлеченост во себе“ и „егоистично битисување“. Иако аутизмот како термин е создаден во XX век, за неговото постоење има податоци уште од многу порано (1).
Според Светската здравствена организација (СЗО), детскиот аутизам претставува первазивно развојно нарушување кое се дефинира со постоење на ненормален или оштетен развој што се манифестира пред третата година од животот со карактеристичен облик на патолошко функционирање во сите три области на социјалните интеракции, во комуникациите и со повторувачко однесување (2).

The term autism comes from the Greek word “autos”, which means “alone”, or it can be translated as a “withdrawal into itself” and “egotistical existence”. Although autism as a term was created in the 20th century, information of its existence was known much earlier (1).
According to the World Health Organization  a Childhood Autism is a pervasive developmental disorder defined by the presence of abnormal and/or impaired development that is manifest before the age of three, and by the characteristic type of abnormal functioning in all three areas of social interaction, communication, and restricted, repetitive behaviour (2).

ВРАБОТУВАЊЕ

EMPLOYMENT

Вработувањето, односно правото на работа на лицата со инвалидност е последната фаза од долгиот и сложен процес на нивната рехабилитација.
Правото на работа во сите развиени земји во светот претставува едно од основните права на човекот. Меѓутоа, правото на работа не треба да се сфати како право на било каква работа, туку на работа која одговара на способностите и квалификациите на човекот и право на работа со чие вршење човекот ја обезбедува својата егзистенција (3).

Employment or the right to work of people with disabilities is the last phase of the long and complex process of their rehabilitation.
The right to work in all developed countries is one of the fundamental human rights. However, the right to work should not be understood as a right of any work, but a job that fits the capabilities and qualifications of the individual and right to work, whose performance secures human’s existence (3).

ЗАКОНСКА РЕГУЛАТИВА

LEGISLATION

Во 2000 година Република Македонија го донесе Законот за вработување на инвалидни лица. Законот за вработување на инвалиди обезбедува:
- услови за работење и прилагодување на работното место покриени од посебни фондови за оваа цел;
- работодавците кои имаат вработено инвалиди се ослободени од плаќање                                               придонеси за здравствено, пензиско и инвалидско осигурување, и за вработување;
- заштитните друштва се ослободени од плаќање на данок од добивка и сите давачки од добивката;
- работодавецот што ќе вработи инвалидно лице добива:

• неповратни средства во износ од 20 просечни плати, а за потешките инвалиди 40 просечни плати или 4 500€, односно 9 000€;
• за адаптација на работното место работодавецот добива 30 просечни плати  или 6 650€;
• за набавка на опрема се доделуваат средства во износ до 50 просечни плати или 11 000€;
• средствата за ослободување од давачките се обезбедуваат од Буџетот на Републиката, а средствата што се доделуваат на работодавците се исплатуваат од Посебен наменски фонд за обезбедување на услови за вработување и работење на инвалидните лица (4).

The Republic of Macedonia adopted the Law on Employment of people with disabilities in the year of 2000. The Law on Employment of people with disabilities provides:
- working conditions and period for adaptation at work covered by special fund for this purpose;
-employers of people with disabilities are free of tax payment of health, pension and disability insurance, and employment;
- free of VAT for the associations of people with disabilities and the employees are released from salary tax;
- the employer of people with disabilities is provided with:

• irreversible means of 4.500 Euros and 9.000 Euros for people with severe disabilities;
• 6.650 Euros for adaptation at the work place;
• 11.000 Euros for equipment.
• The state’s budget provides means for tax releases and resources accorded to the employer are paid from a special fund that provides conditions for employment and work of people with disabilities (4).

ПРОФЕСИОНАЛНА ОРИЕНТАЦИЈА И ОСПОСОБУВАЊЕ

PROFESSIONAL ORIENTATION AND QUALIFICATION

Професионалната ориентација го опфаќа професионалното просветување и информирање, индивидуално советување на кандидатот за училиштето или занимањето, при што укажува на подрачјата во кои инвалидното лице може да постигне максимален успех со оглед на неговите психофизички способности како и вработувањето и следењето на неговиот успех. Работното оспособување е составен дел на севкупниот процес на рехабилитацијата и социјалната интеграција на лицата со инвалидност. Тоа се врши врз основа на програма изработена од работодавецот, во соработка со центарот за вработување (1).
Прeминот од училиште на работа претставува тешкотија на повеќето млади личности, a особено значаен стрес за лицата со аутизам (5).
Воопшто лицата со аутизам не можат лесно да најдат постојана работа. Само околу 15% од лицата со аутизам успеваат да ја задржат својата работа (6). Голем придонес за невработеноста имаат и недостатокот на соодветна едукација во детството и отсуството на поддршка во адаптирање на работната средина според потребите на овие лица (7).

Professional orientation includes: professional education and information, individual counselling of the candidate for schooling or occupational activities. This procedure indicates the areas in which the disabled person can achieve maximum success, considering his psychical abilities as well as the employment and the monitoring of its success. Work training is part of the overall process of rehabilitation and social integration of people with disabilities. It is implemented based on a program made by the employer, in cooperation with the Centre for Employment (1).
The transfer from school to work is difficult for most young people and esspecialy important stress for the people with autism (5).
It is not easy at all for people with autism to find permanent job. Only about 15% of the individuals with autism hold a job position (6). Great contributions to the unemployment have the lack of a proper education in childhood and the lack of support in adapting the workplace to the needs of these people (7).

ОБЛИЦИ НА ВРАБОТУВАЊЕ

FORMS OF EMPLOYMENT

Два основни облика на вработување на лицата со аутизам се:

Вработување во заштитни услови

Вработувањето во заштитни услови започна во педесетите години, за инвалидизирани лица, кои не можат да се вработат во редовните услови (1). Заштитните работилници генерално се фокусираат на преостанатите вештини и едноставни задачи кои понатаму нудат мала можност за развој на нови вештини. Вработувањето во заштитни работилници се спроведува по завршувањето на професионалното оспособување.

Вработување со поддршка

Вработувањето со поддршка е наменето за индивидуи кои имаат добри работни способности и мали проблеми во однесувањето, што сепак бара надзор и обука со цел да се постигне успех на работното место. Лицата со аутизам имаат работни инструктори кои им ги покажуваат потребните работни постапки, помош, доколку им е потребна, при транспорт од дома до работата, соодветно социјално однесување – пристигнување на време, одвојување на време за оброк, социјализација со колегите за време на паузите итн. (8).

Two basic forms of employment of persons with autism:

Employment in protective conditions

The employment in protective conditions started in the fifties, including disabled people, who cannot be employed under regular conditions (1). Protective workshops generally are focused on the remaining skills and simple tasks, which further more offer small opportunities to develop new skills. Employment in protective workshops is conducted upon completion of professional training.

Supported Employment

Supported Employment is designed for individuals who have good job skills and low behaviour problems, which still require supervision and training to achieve success at the workplace. People with autism have a work-related instructor who shows them the necessary operating procedures, assistance, if they need one for the transport from home to work, appropriate social behaviour – arrival on time, using meal break, socializing with colleagues during the breaks etc (8).

СТРАТЕГИИ НА ПОДДРШКА НА РАБОТНО МЕСТО

STRATEGIES OF SUPPORT AT THE WORK PLACE

Доколку персоналот на работното место ги познава стратегиите на поддршка, може многу да придонесе за прилагодувањето на лицето со аутизам на самото работно место, неговата социјализација и успех во работата.

• Одредете ја комуникационата порака преку однесувањето;
• Научете го правилно првиот пат;
• Кажете му што да прави, наместо што да не прави;
• Забележете ја неспособноста за правилно барање на помош;
• Намалете ја брзината на говорот;
• Дајте подолго време за одговор;
• Давајте кратки и концизни насоки;
• Создајте навика за одмор;
• Јасно одредете  го почетокот и крајот на задачата;
• Користете комуникациски картички;
• Одберете индивидуална работа;
• Дознајте ги мотивациите за работа (9).

If staff members at the workplace are familiar with the strategies of support, they can greatly contribute to the adjustment of person with autism at the very workplace, his socialization and work success.

• Specify the communication message via behaviour;
• Teach him/her right the first time;
• Tell him/her what to do instead of what not to do;
• Notice the inability for appropriate assistance request;
• Reduce the speed of speech;
• Give more time to respond;
• Give short and concise directions;
• Create a habit for a break;
• Clearly specify the beginning and the end of the assignment;
• Use Communication Cards;
• Choose individual work;
• Find out the motivations for work (9).

БАРИЕРИ ПРИВРАБОТУВАЊЕ

BARRIERS WITHIN THE EMPLOYMENT PROCEDURE

Секоја личност со одреден вид на инвалидитет не е во предност, кога станува збор за барање на работа, без оглед на степенот на нивното функционирање. Важно е целосно да се биде искрен при пополнувањето на потребните формулари за работа или биографија. Некои лица со аутизам сметаат дека треба да го прикријат своето нарушување, посетувањето специјални училишта, долгиот период без работа или пак што биле отпуштени од предходното работно место. Присуството на интервју за работа е мошне стресно искуство за лицата со аутизам, кои имаат тешкотии при справување со стресни ситуации (5). За жал повеќето лица со аутизам не го поминуваат успешно интревјуто. Погрешните социјални чекори, како на пример појавувањето на интервју со обична маица или пак избегнувањето на контакт со очи со потенцијалниот раководител, не ги поврзуваат со квалификациите на лицето со аутизам за работата за која конкурира. Во поголем дел од случаите, работата ја добиваат самоуверени кандидати со широка насмевка на лицето и топол поздрав со рацете, иако тие ги немаат истите квалификации како кандидатот со аутизам (6). Истражувањата покажале дека со правилен тренинг и обука, лицата со аутизам можат да ги подобрат вештините потребни при аплицирање за работа. Симпатии кај лицето што го води интервјуто може да се јават и доколку лицето со аутизам е способно да објасни како неговото нарушување влијае на работата, како и напорите кои ги направил за надминување на истите и поради самиот факт што кандидатот ги препознава своите тешкотии и презема одредени чекори за нивно надминување (5).

Any person with some kind of disability is at a disadvantage when it comes to seeking for work, whatever their level of functioning is. It is important to be completely honest in completing application forms or CV. Some people with autism consider that they should keep a secret that they have a disability, have attended special school, been out of work for prolonged periods or even dismissed from previous job. The presence of job interviews is very stressful experience for people with autism. Attending job interview is a quite stressful experience for people with autism, which have difficulties coping with stressful situations (5). Unfortunately most people with autism do not pass the interview successfully. Wrong social steps, like attending an interview with T-shirt or avoiding eye contact with the potential boss, don’t associated with the qualifications of the person with autism for the job that he/she is applying for. In most cases, the work is given to candidates with a broad confident smile and a warm shake-hand, although they do not have the same qualifications as candidates with autism (6). Studies showed that, appropriate training can help people with autism to improve the skills needed for applying for a job. The interviewer can have much more sympathy for a candidate who is able to explain how his disorder may have an impact on the job and what efforts have been made to overcome problems, because of the fact, that the candidate recognizes his/her difficulties and has taken active steps to deal with these (5).

СООДВЕТНИ РАБОТНИ МЕСТА

SUITABLE JOBS

Работните места за лицата со аутизам треба да се избираат внимателно, притоа секогаш имајќи ја предвид намалената способност за извршување на повеќе задолженија во истиот момент (6).
При изборот на работното место потребно е да се задоволат следните две барања:

• компатибилност на работните вештини и способности на лицата со аутизам со барањата на работното место;
• компатибилност на интересите на лицата со аутизам со барањата на работното место (9).

Треба да се избегнуваат работни места кои бараат моментална обработка на барањето или наредбата: касиер, готвач, келнер, телефонски оператор, рецепционер. Од друга страна лицата со аутизам имаат многу добра долготрајна меморија, која е многу подобра и од повеќето нормални лица. Затоа тие се посоодветни за професии кои бараат визуелно размислување, како компјутерски програмери и аниматори. Други соодветни работни места се поправање и одржување на компјутери, потоа како заварувачи, водоводџии, столари итн. Лицата со високофункционален аутизам можат да најдат работа и на отворениот пазар, без поддршка и програма за работно оспособување, најчесто како компјутерски програмери, архитектонско проектирање, технички цртач, графика итн. Тие можат да работат и во угостителски објекти  (ресторани), без да имаат директен контакт со потрошувачите: расчистување маси, миење садови, послужување храна. Потоа како помошници за складирање на производи во маркети, во салони за миење na автомобили, во библиотеки, во сметководство и книговодство, во хотелите како собна послуга, во индустриско и земјоделско производство. Поголемиот број лица со аутизам многу добро се справуваат со животните и знаат да воспостават посебен контакт со истите. Затоа тие можат да работат во стационарите за помош на животни и продавници за домашни миленичиња.
Но и покрај овие способности проблем е да се најде работодавач кој би ги обезбедил потребните услови при вработувањето на овие лица (6).

Jobs for people with autism should be chosen carefully, always keeping in mind of their reduced ability of executing multiple tasks at the same time (6).
During selection of a job, it is necessary to meet the following two requests:

• compatibility of the work skills and  abilities of persons with autism, with the demands of the workplace;
• compatibility of the interests of people with autism with the demands of the workplace (9).

Jobs that require immediate processing of the request or demand should be avoid; a cashier, a cook, a waitress, a telephone operator, receptionist.  On the other hand, autistic people have very good long term memory which is much better than that is with any normal person. That is why autistic people are more suited for jobs with requirement of visual thinking like that of a computer programmer and computer animation. Other suitable jobs are: reparator of computers, welder, plumber, carpenter etc. People with highly functional autism can find work on the open market, without support and work training program, usually as computer programmer, architectural design, technical draftsman, graphic etc. They also can work in catering facilities-restaurants, without having direct contact with the customers-clearing tables, washing dishes, serving food. These people can work like assistants for storage of products in markets, car washing, library, accounting and bookkeeping, in hotels as room service, industrial and agricultural production. Many people with autism cope very well with animals and know how to make a special contact with them. That’s why they can work in animal shelters and pet shops.
Beside these capabilities, it remains very hard to find employer, who would provide the necessary conditions for employment of these people (6).

ПРИЛАГОДУВАЊЕ НА РАБОТНОТО МЕСТО

ADJUSTMENT OF THE WORK
PLACE

Од суштинско значење е прилагодувањето на работното место според потребите на лицата со аутизам.

• Информирајте го работниот персонал за карактеристиките, интересите, социјалните вештини и однесувањето на нивните колеги со аутизам;
• Секојдневно, на таблата за информации, истакнувајте дневен распоред со слики за овие лица;
• Физички јасно одбележете го работниот простор на лицето со аутизам со јаки, впечатливи бои;
• Покажете флексибилност за нивниот начин на уредување и одржување на сопственото работно место, како и за нивниот сопствен начин за организирање на работните задолженија;
• Минимизирајте ги сензорните дистрактори за да се подобри нивната концентрација;
• Задавајте работни задолженија кои бараат краток социјален контакт и комплексните задачи распоредете ги во помали задолженија, прикажани со дијаграм;
• Обезбедете тивко и изолирано место, каде лицата со аутизам би можеле да се смират кога се под стрес (10).

Adjusting the work place according to the needs of people with autism is essential.

• Inform the staff about the characteristics, interests, social skills and behaviour of their colleagues with autism;
• Every day, on information board, give the daily schedule with pictures for these people;
• Clearly mark the workspace of the person with autism with strong, striking colours;
• Show flexibility to their way of organizing and maintaining their own work place and for their own way of organizing work tasks;
• Minimize the sensory distractors to improve their concentration;
• Give job duties that require a short social contact and arrange the complex tasks into smaller tasks, shown in diagram;
• Provide a quiet and isolated place, where people with autism can calm down when they are under stress (10).

ПРИДОБИВКИ ПРИ ВРАБОТУВАЊЕ НА ЛИЦЕ СО АУТИЗАМ

BENEFITS OF EMPLOYING A PERSON WITH AUTISM

При вработување на лицата со аутизам, следствено доаѓаат и придобивки од истото. Лицата со аутизам максимално се трудат да бидат ефикасни и исполнителни. Многумина од нив се среќни кога извршуваат рутински, предвидливи работи, кои на другите соработници не им се омилени, притоа демонстрирајќи подолга константност и истрајност во истата. Работат константно и продуктивно, без да одвојуваат време за кратки паузи и бесцелни разговори со колегите. Ретко отсуствуваат од работа наспроти останатите вработени од општата популација. Искреноста е една од вредностите важни за лицата со аутизам.  Измамата и самата намера да се измами бара сериозна социјална мудрост и искуство, што е над можностите на овие лица. Во САД многу компании бараат аутистични работници, токму поради нивните квалитети, меѓу кои најмногу се издвојуваат: реткото отсуство од работа, веродостојноста на исказите и можноста претпоставените да се „потпрат“ на нив (5).

With the employment of the people with autism, consequently benefits come from employment. People with autism are extremely trying to be efficient, competent and reliable workers. Many are happier doing routine, predictable jobs, which other workers may dislike, thus demonstrate a longer persistence and constancy. Because they do not tend to seek out social interactions with others, they are more likely to work steadily and consistently throughout the day, without taking time off to chat or gossip. They are rarely absent from work, which is not the case with the other employees of the general population. Honesty is another important value for people with autism. Deceit or the intent to deceive requires considerable social sophistication, which is usually beyond their competence.  In the U.S.A many companies are looking for autistic workers, exactly because of their qualities: low absenteeism, trustworthiness and reliability (5).

Материјали и методи

Material and methods

Цел на ова истражување е да се испитаат ставовите и мислењата на работодавачите, нивните вработени и родителите на децата со аутизам за процесот на вработување на лицата со аутизам.
Во ова истражување опфатени се 130 испитаници, поделени во три групи:

• првата група ја сочинуваат 33 работодавачи;
• втората група ја сочинуваат 66 вработени лица;
• третата група ја сочинуваат 31 родител на деца со аутизам.

Истражувањето е спроведено во 33 претпријатија во Скопје, преку телефонски разговори со родителите на децата со аутизам, во период од 5. X 2009 г. до 20. XI 2009 г., во кое се користени три типа на анкетни прашалници:

• • Анкетен прашалник наменет за работодавачите. Тој се состои од 21 прашање, од кои 2 се од отворен тип, а останатите 19 се од затворен тип;
  • Анкетен лист наменет за вработените лица. Тој се состои од 18 прашања, од кои 2 се од отворен тип, а останатите 16 се од затворен тип.
  • Анкетен лист наменет за родителите на децата со аутизам. Тој се состои од 11 прашања, од кои 1 е од отворен тип, а останатите 10 се од затворен тип.

Дел од прашањата од анкетните листови за работодавачите, вработените и родителите на децата со аутизам се поклопуваат.
Методи: каузален метод и метод на дескриптивна анализа.
Техники: анализа на документацијаи анкета.
Инструмент: во ова истражување користени се три типа на анкетни прашалници:
Податоците од ова истражување се групирани, табелирани, обработени и графички прикажани со програмот Microsoft Office Excel 2003. Од дескриптивната статистика претставени се процентите на структура. Разликите помеѓу категориските податоци во одредени групи беа анализирани со χ² тест и Fisher-ов Exact тест, а како сигнификантни беа земени разликите на ниво на значајност од  р< 0.05.

The aim of this research is to present the attitudes and opinions of employers, employees and parents about the employment of people with autism in the Republic of Macedonia.
This research includes 130 subjects, divided into three groups:

• the first group consists 33 employers;
• the second group consists 66 employees;
• the third group consists 31 parents of children with autism.

This research was conducted within 33 companies in Skopje through telephone conversations with parents of children with autism, over the period from 5.X.2009 until 20.XI.2009. Three types of survey questionnaires were used:

• • Questionnaire for employers. It consists of 21 questions, of which two are open type, and the rest 19 are closed type questions.
  • Questionnaire for employees. It consists of 18 questions, of which two are open type, and the rest 16 are closed type questions.
  • Questionnaire for parents of children with autism. It consists of 11 questions, of which one is open type, and the rest 10 are closed type questions.

Some of the questions for the employers, employees and the parents are the same.
Used methods: the causal method and the method of descriptive analysis
Techniques: document’s analysis and inquiry
Instruments: three types of questionnaire were used.
The information from the research was stored, grouped and processed with standard statistical program Microsoft Office Excel 2003. The categorical data differences between the groups were analyzed with χ2 tests and Fisher's Exact test. As significant we considered the differences with p<0.05 level of significance.

Резултати

Results

Во ова истражување вклучени се вкупно 130 испитаници (33 работодавачи, 66 вработени лица и 31 родител на деца со аутизам).
Од слика 1 може да се види дека само 15% од работодавачите имале познавања за аутизам, а останатите 84% не знаеле што е тоа аутизам. Слична е состојбата и кај вработените лица, каде 25% имаат одредени сознанија, додека 74% не се запознаени со поимот аутизам.

In this research 130 respondents were involved (33 employers, 66 employees and 31 parent of child with autism).
From Figure 1 we can see that only 15% of the employers had knowledge about autism, and the remaining 84% did not know what autism is. The situation was similar with the employees too, where 25% had some knowledge about autism and 74% were not familiar with the term autism.

Слика 1. Знаење за аутизам

Figure 1. Knowledge of autism

На прашањето „Доколку стручно лице предходно ве информирало за способностите и можностите на овие лица, дали досега би имале вработено лице со аутизам?“ 36% од работодавачите одговориле позитивно, 51% негативно, а 12% немаат формирано конкретен став за ова прашање (слика 2).

To the question “If previously you were informed by Professional about the abilities and capabilities of these individuals, would you have employed person with autism till now?” 36% of the employers responded positively, 51% negatively, and 12% did not have specific opinion on this issue (Figure2).