Дефектологијата на мултиплицираните оштетувања, историски гледано, е најмладата научна дисциплина на дефектологијата. Свеста за постоењето на повеќе кратното оштетување на децата се појавила дури кон средината на дваесетиот век. За разлика од другите научни дисциплини на дефектологијата кои прво се појавиле во економско-културно развиените средини, а дури потоа и на балканската почва, дефектологијата на мултиплицитните оштетувања се конституирала  истовремено кај нас и во светот.

Повеќекратната оштетеност како проблем на дефектологијата на балканските простори се наметнува уште кон педесеттите години со зборовите на Бориќ А. која вели: “разните случаи на комбинација на дефектите не претставува збир на два или три дефекти, туку квалитативно се нови појави, кои според тоа бараат и посебно разработување, како и посебни методи на работа во практиката” (A. Borikj 1953).

Меѓутоа, од појавата на свеста за проблемот до првите обиди на третман на овие лица поминаа речиси две децении, така што иницијалните обиди на европската почва за згрижување на повеќекратното оштетените се јавиле дури кон крајот на шеесеттите години на дваесеттиот век, кога во 1968 година во СР Германија (Минхен) беше поведена “акција на сончевиот сјај”. Потоа, доаѓа до изградба на повеќе рехабилитациони центри ширум Европа за да биде денес таа мрежа најразвиена во скандинавските земји. Во сите овие центри повеќекратно оштетените се згрижуваат тимски.

Во СР Југославија дефектологијата на мултиплицитните оштетувања, исто така, заживеала кон крајот на шеесеттите и кон почетокот на седудесеттите години на дваесетиот век низ изразувањата на Новчиќ Б. и на Ивановиќ-Савиќ В. кои укажувале на овој проблем. Првото и веќе подетално изразување на мултиплицитните оштетувања било оставрено дури во 1992 година низ “Епидемиолошките истражувања на повеќекратните оштетувања кај учениците на специјалните основни училишта” (Стошлјевиќ М., 1992). Значи, можеме да констатираме дека дефектологијата на мултиплицитните оштетувања навистина има кратка, полувековна, историја, но и дека иднината на дефектолошката наука лежи, како што тоа во науката често бидува, токму во нејзината најмлада гранка.

 

Дефиницијата на мултиплицитните оштетувања кои досега егзистираа во стручната литература скоро секогаш била со дескриптивен карактер без поконзистентен пристап на самата содржина на поимот “мултиплицирано оштетување”. Авторите кои досега се занимавале со оваа проблематика имале и терминолошки разминувања така што лицата со мултиплицитно оштетување се нарекуваат мултиплицитно хендикепирани, повеќе кратно оштетени, лица со комбинирани пречки, лица со додатни оштетувања, повеќе кратни инвалидни лица, полидефектни лица итн.
Покрај терминолошката конфузија во стручната литература е присутна и нецелосност во дефинирањето на самиот поим, така што некои автори мултиплицитните оштетувања ги дефинираат описно како “повеќе придружени оштетувања (како што е случајот кај ментално ретардираните слепи, ментално ретардираните со ортопедски недостатоци итн.), чија комбинација создава големи проблеми во процесот на образованието така што таквите неможат да се вклопат во специјалните образовни програми што се наменети исклучиво за еден вид оштетувања” (Blackstove S.W., Painter M.J., 1985, стр. 219).
Постојните дефиниции на мултиплицитните оштетувања денеска се движат во распонот од оние општи во оние прагматични, кои релативно се за секое подрачје на дефектологијата одделно. Симплифицираните дефиниции велат дека повеќепопреченото лице се смета она лице што е “попречено во две или во повеќе подрачја на својот функционалитет” (Бјондиќ И., 1976,стр. 6). Со Правилникот за категоризација на бившата СФРЈ од 1974 година повеќекратно оштетените лица се оние кај кои постојат две или повеќе попречености предвидени со тој правилник.
Елаборирајќи го сето погоре кажано, а посматрајќи го човекот како био-психо-социјално единство и низ дефектолошката призма, мултиплицитното оштетување може да го наречеме такво оштетување кое со својата комбинација повеќекратното оштетена личност ја доведува до порадикални девијации во социјалното поле, па тоа како такво бара и квалитативно поприлагоден третман во однос на самото примарно оштетување.  

 

Преваленцијата на повеќекратните оштетувања нумерички се движи во голем распон во зависност од комбинацијата на оштетувањата што ја проучувале авторите, методи на работата, употребуваните мерни инструменти итн. Во случевите кога е проучувана истата комбинација на повеќекратните оштетувања тие разлики нешто помалку се изразени но и понатаму постојат.
Можните комбинации на оштетувањата практично се алимитирани така што ќе ја наведеме преваленцијата на повеќекратните оштетувања за која сметаме дека е релевантна и која може да ни даде приближна слика за бројот на повеќе попречените. Во комбинација на мултиплицитните оштетувања, така што тој во комбинација со менталната ретардација е присутен во 60% процентни случаи (Schlanger, 1953, според S.W. Blackstone и M.J. Painter, 1985, стр. 222), додека “речиси 50% се аутистични деца полунеми” (Fay W., Schlanger A.I., 1980, стр. 26). Натаму, оштетувањето на говорот е присутно кој мнозинството глуви и тешко наглуви деца, а кај цебро парализираните деца на антеозната група се едидентирани 88,7% случаи на дизартрија, додека кај спастичната група тој број е нешто помал и изнесува 51,9% (hopkins T. и соработниците, 1954). Церебро-парализираните деца кај 60-70% случаи се и ментално ретардирани (Healy, 1984, според Hart V., 1988, стр. 376), додека кај децата со spina befida кај 60% случаи може да се најдат интелектуални и моторички оштетувања (Wolkaich,1984, според Hart V., 1988, стр. 376).
Нашите истражувања покажаа дека во Посебните основни училишта на теоријата на Белград има 94,3% повеќе кратно оштетени ученици. Со тоа истражување утврдивме дека тој број меѓу МР ученици изнесува 93,7%, меѓу слушно оштетените ученици 100% (поради присуство на оштетување на говорот кое секогаш го придружуваат потешки оштетувања на слухот), меѓу учениците со оштетен вид 87,5% и меѓу телесно инвалидните ученици 95,8% (Стошлјевиќ М., 1992).
Од сите податоци за преваленцијата на повеќе кратно оштетените се гледа дека нивниот број е можно да се утврди само во релативни односи и поради самиот факт што сите наведени истражувања се спорадични и дека нема централен собирен центар во кој би се слевале податоците. Натаму, повеќето мултиплицитни оштетувања на децата не се секогаш и откриени поради тоа што најчесто се упатуваат на едукативен и рехабилитационен третман по примарното, односно доминантно оштетување кое најчесто и му пречи на дијагностицирањето на бројот на додатните оштетувања.

 

Класификацијата на мултиплицитните оштетувања е можно да се изврши од повеќе аспекти. Еден од тие пристапи има многу потенцијал во себе и поради самиот факт да го истражува нивото на функционалноста со поголемо задоволство, отколку што дескриптира нивото и локализацијата на оштетувањето. Таква класификација даде Харт В. (1988) и тоа на децата со повеќекратно оштетување на две големи групи, на неподвижни во просторот:

 

 

Описот на повеќекратното  оштетените претставува уште еден во низата проблеми што се јавуваат во врска со овие лица. Кои комбинации на оштетувања треба да се опишуваат? Како да ги опишуваме и во кои нивоа е основната пречка во создавањето на реалната слика за овие категории на оштетени. Комбинациите на оштетувањата што ќе бидат тука опишани се базираат врз квалификацијата по доминантност или по доминантни оштетувања, а начинот на кој би требало овие комбинации да се дискриптираат во својата суштина се сведува на просто утврдување на постоењето на видовите на повеќекратните оштетувања и на нивните едукатвивни и рехабилитациски импликации. Ваквиот пристап е неоходен и поради тоа што секој повеќекратно оштетен поединец егзистира како “sui generis", па така опишувањето на секој одделен случај не би не довело до создавање на соодветна клиничка слика на овие деца.
Повеќекратно оштетените со доминантна ментална ретардација-претставуваат еден од можните појавни облици на повеќе кратните оштетувања. Бидејќи менталната ретардација е интелектуално функционирање под просечно ниво со недостаток на адаптивно однесување, таа во определен број случаи е придружена и со дополнителни оштетувања што можат да го изменат и инаку отежнатото социјално функционирање на вака доминантно оштетените.
Децата кои, покрај доминантната ментална ретардација, имаат и некои други сензорни оштетувања, како оштетувања на видот и слухот или, пак, со телесно оштеување потешко се вклопуваат во училишната средина, друштвото ги отфрлува во поголем процент отколку оние со  самата ментална ретардација и на крајот, нивните шанси за успешна  интеграција се сведени на минимум. Дополнителните оштетувања што се јавуваат кај оваа категорија хендикепирани најтешко ги погодуваат оние деца со најблаго оштетување (лесна ментална ретардација) зашто децата со тешка и најтешка ментална ретардација веќе се толку оштетени што дополнителните оштетувања не можат да им направат поголеми поместувања во социјалното поле на овие деца. Значи, во дефектолошкиот пристап на повеќе кратно оштетените со доминантна ментална ретардација посебно внимание мораме да им обрнеме на оние деца со лесно и умерено оштетување поради можните појави на проблеми и нивното социјално функционирање.
Психофизичките карактеристики на овие деца  се разликуваат од случај до случај и од комбинациите на оштетувањата што одат со доминантното оштетување, така што ментално ретардираните деца со оштетувања на видот имаат мошне често и проблеми со моториката, додека истите деца со оштетувања на слухот може да имаат и други психолошки проблеми како хиперактивностите а понекогаш и ноќното мокрење. Зборувајќи воопштено, со клиничката слика на ментално ретардираните деца доминираат симптомите на менталната ретардација покрај поединечните случувања на оние функции што се погодени со дополнителни оштетувања.
Повеќекратно оштетените со доминантно оштетување на слухот, исто така се еден од можните појавни облици на повеќе кратни оштетувања. Сите деца што имаат природен и вроден недостаток на слухот се повеќе кратно оштетени поради самиот факт што ова нивно примарно оштетување се рефлектира и на говорното подрачје. Децата што го изгубиле слухот во подоцнежните, постлингвалните периоди од животот можат но и немораат да бидат повеќе кратно оштетени.
Оваа категорија на повеќе кратно оштетените донекаде се разликува од претходно опишаните категории зашто кај ментално ретардираните деца дополнителните оштетувања најмногу ја напаѓаат најмалку оштетената категорија, додека кај доминатно слушно повеќе кратно оштетените деца нештата стојат обратно. Дополнителните оштетувања кај доминатно слушно оштетените деца најголеми социјални поместувања прават токму кај апсолутно глувите, додека најмалку девијации предизвикуваат кај лесната наглувост, иако, во секој случај, вака оштетените деца имаат зголемен обем на проблеми во своето био-психо-социјално функционирање.
Психофизичките карактеристики на повеќекратно оштетените деца со доминатно оштетување на видот, во многу нешта зависат од степенот и од комбинацијата на оштетувањето што се појавило. Преовладувачките симптоми се слични како кај децата со самото оштетување на видот, додека сите други испади во функционирањето на последиците дополнителните оштетувања, така што и кај оваа категорија, како и кај другите, се препорачува опишување на одделните случаи, а не категории во глобала.
Повеќекратното оштетување со доминатно телесно оштетување се наредната категорија на повеќе кратно оштетени. Овој тип на повеќе кратно оштетување се карактеризира со поголем број на дополнителни оштетувања отколку што е тоа случај во другите примарни категории на повеќе кратно оштетените, зашто пообемните растројства на моториката и на другите слични невролошки оштетувања најчесто се последица на централната дисфункција. Значи, малку е веројатно дека церебралното оштетување ќе ги погоди само невролошките функции, а да не оштети и некои соседни ареи.
Најкарактеристично повеќе кратно оштетување со доминатно телесно оштетување е церебралната парализа. Покрај оштетувањата на скелетот и на моториката кај церебралното парализираните деца се јавуваат и оштетувања на видот, на слухот како и оштетувања на говорниот јазик. Сите наброени оштетувања главно се централно последични, а доколку кај повеќе кратно оштетените на оваа категорија тие се наоѓаат во помал број, тогаш оваа комбинација на повеќе кратни оштетувања не е централно зависна. Од сето наведено можеме да заклучиме дека доколку оштетувањето е доминатно во комбинацијата на повеќе оштетувања, тоа претставува една од најтешките паталогии на дефектологијата воопшто. Овој факт можеме пластично да го објасниме со примерот во кој апсолутната глувост не е доминатно оштетување зашто телесното оштетување ја супримира што самото за себе зборува за нивото на инвалидноста на така оштетеното лице.
Психофизичките карактеристики на повеќе кратно оштетените со доминтно телесно оштетување се распростираат во широк спектар што е во зависност од нивото и комбинацијата на оштетувањата. Кај оваа категорија на повеќе кратно оштетени немаме прецизни клинички знаци што би можеле да ги опишуваме поради големиот број на појавни облици на телесните оштетувања кои уште покрај тоа и се комбинираат  со други дополнителни оштетувања.
Следната категорија на повеќе кратно оштетените е онаа со неопределена доминатност. Овој вид повеќе кратни оштетувања се дијагностицираат главно кај оние деца кај кои повеќето оштетувања настанале истовремено, а најчесто при самото раѓање, па поради тоа е и невозможно да се утврди кое од постојните оштетувања најмногу го попречува таквото дете во развојот.
Психофизичките карактеристики на овие деца немаат прецизни определени и доминатни симптоми, туку тие се во зависност од комбинацијата на оштетувањата, така што глуво-слепите деца имаат една клиничка слика, слепа и ментално ретардираните друга, а слепите и телесно оштетените трета.

 

 

 

 

1. BASHIR A. SHANE H.: The child with speech and language defictis; The practical angement of the developmentally disabled chilp, A.P. Scheeiner, I.F. Abroms, The V. Mosby company. London, 1980.
2. БЈОНДИЋ И: Педагогија вишеометених, Факултет за дефектологију, Загреб, 1976.
3. BLACKSTONE S.W., PAINTER M. J.: Speech problems in multihandicapped children; Speech and language evaluation in neurology, J.K. Darby, New York, 1985.
4. БОРИЋ А.: ментално недоволјна развијеност, Друштво за помоќ ментално недоволјно развијеним особама, Загреб, 1953.
5. BRINKER R.: A challenge to teachers and a promise to severely mentally retarded students; D. Bricker J. Filler, Severe mental retardatio: From theory to practice, Reston, VA, 1985.
6. FAY W.H., SCHULER A.L.: Emering language in autistic children, University Park Press, Baltimore, 1980.
7. HART V.: Multiply disabled children, handbook, of develop-mental and physical disapbilities, V.B. Van Hasselt, Pergamon press, New York, 1998.
8. HOPKINS T.W., BICE, K.C. COLTON,: Evaluation and education of the cerebral plasied child, New Jersy stud Wachington, D.C.I.C. ofr. Ex. Ch, 1954.
9. МЕЃУНАРОДНА КЛАСИФИКАЦИЈА ОШТЕЋЕЊА, ИНВАЛИДИТЕТА И ХЕНДИКЕПА, Завод за заштиту здравлја СР Хрватске, Загреб, 1986.
10. НОВЧИЋ Б. Рехабилитацијске импликације мултиплих оштеќења код слепе деце, Специјална школа бр. 5, Београд, 1971.
11. СТОШЉЕВИЌ М., Епидемиолошка истраживања вишеструких оштећења код ученика специјалних основних школа, Магистарска теза, Дефектолошки факултет, Београд, 1992.