Вовед

Проблемитеприформирањетонаговорот и развојот на вештините за говорна комуни- кација кај децата со нарушување во говорот се здобија со големо значење во контекстот на тековните процеси за интеграција во образованието во Украина и во светот. Овие проблеми се истражувани од голем број научници:  L. Vygotsky  (1),  О.  Leontieva(2),

V.  Tarsun  (3),  М.  Sheremet  (4),  J. A.Dennis,

J. J. V. Charlton, J. Law (5), K. Boyse (6), R. J.McCauley, M. E. Fey, R. B. Gillam (7) и други. Решението на овој проблем е повр- зано со создавање на постепено индивиду- ално и диференцирано корективно логопед- ско и психолошко влијание врз детето и во предучилишните образовни институции и практични центри за говорна терапија.

Преку темелно проучување на статис- тичките податоци за нарушувањата во гово- рот кај децата од предучилишна возраст во регионот Суми, може да се процени дека  приближно 75% од децата кои присуствуваат во специјализирани компензаторни групи, имаат нарушувања на експресивниот говор од различни степени. Како и да е, значајно е дасенотирадеканиегиземамепредвидсамо оние случаи каде што постои дијагноза за нарушување во говорот. Затоа, според пода- тоците собрани во 2016 - 2017 година, 15% од децата во редовните групи вообразовните институции имаат нарушување во говорот и не се вклучени во некоја активност за коре- кција на говорот. Ова се децата кои поради различни причини не одат во специјализи- рани компензаторни групи за деца со нару- шување воговорот.

Важно е да се забележи дека децата со потешки нарушувања имаат значајно задо- цнување во нивниот психофизилошкиразвој. СогласносоJ.H.Beitchman,E.B.Brownlie,

A. Inglis, J. Wild и други, децата на кои не им е обезбедена ефективна психолошка и педа- гошка помош може да развијат патологија на личноста и други психолошки девијации.

Денес, родителите на децата со нарушу- вања во говорот бараат помош од практич- ните центри за говорна терапија каде што детето може да добие сложена професио- нална психолошка и педагошка помош.

Еден од таквите центри е дел од Државниот универзитет за педагогија

„Суми“, Украина. Оваа институција нуди говорна терапија и психолошка помош за лицата со различен степен на  нарушување на говорот, како и со одделни психофизички нарушувања; во Центарот се консултираат со родителите, како  и со терапевтите за говор  и психолозите, и ги подготвуваат децата за одење во училиште. Центарот исто така е база за истражувачка работа на студентите што тие ја претставуваат во своите финални трудови.

Ние не можевме да најдеме публикации што ги нагласуваат условите и спецификите на корективното влијание врз децата кои добиваат помош во практичните центри.

Цели и задачи на трудот

Целта на ова истражување е да се утвр- дат условите и формите на организации за психолошка и педагошка работа во истражу- вачките и практичните центри во  рамките на одделот за говорна терапија во рамките на Државниот универзитет запедагогија

„Суми“, именуван по А.С. Макаренко, во однос на корекцијата на говорот и психосо- цијалниот развој на децата од предучилишна возраст кои имаат нарушувања во говорот.

Согласно со оваа цел беа поставени след- ните задачи:

1.      Анализа на претходните истражувања во врска со психолошката и педагош- ката поддршка за децата со нарушување во говорот во практичните центри кои спроведуваат корективниактивности;

2.      Да се нагласи содржината и организа- цијата на корекцијата и работата за раз- вој на децата со нарушување во говорот во практичнитецентри;

3.      Презентирање на резултатите за актив- ностите на истражувачките и практич- ните центри во рамките на Одделот за говорна терапија на Државниот универ- зитет за педагогија„Суми“.

Методи на истражувањето

Истражувачите ги применија следните истражувачки методи:

Теоретски: анализа, синтеза, генерали- зација, споредување на податоците во спе- цијализирана научна литература со  цел  да се дефинираат специфичностите на структу- рата, механизмите, фазите на формирање и развој на говорна активност кај деца од пре- дучилишна возраст со нарушувања во гово- рот и психолошкиотразвој;

Емпириски: набљудувања, разговори и прашалници за родителите кои им овозмо- жија на истражувачите да ги утврдатсимпто- мите за појава на нарушување во говорот кај децата, предуслови за нивниот развој; обез- бедени се услови за образование и учење за децата, односот на родителите кон барање помош за своите деца; психолошки и педа- гошки експеримент насочен кон докажување на потребата од создавање соодветни психолошки и педагошки услови за диференцирана  психолошка и логопедска корекција на говорната активност;

Статистички: методи заанализирањенарезултатите од истражувањето со целдасе добијат веродостојни иостварливирезултати во однос на развојот наговорнатаактивност на децата од предучилишна возрастсонару- шување во говорот во Центаротзапрактична помош во рамките наУниверзитетот„Суми“. Различни аспекти на проблемотсепрет- ставени во дела на украинскиистрански истражувачи. Така,специфичнитепроблемина современите историскиипедагошки истражувања во сфератанаспецијалното образованиесепрезентираниводелаодM.Suprun (9). Научните основи за развојна зна- чењето на зборот воонтогенезата,промена нанивнатаструктуравопроцесотнатран- зиција од една фаза накогнитивниот  раз- војнадететоводругафаза,сепретставени во дела од L. Vygotsky (10);корелацијанајазичниот систем и говорнатаспособностнапоединците истражени од O.Leontiev(11). Во неговите дела, O. Luriaобрнувавнима- ние на организацијата намозокот наговор- ната активност, истакнувајќидекасложе- ните функционални системи,сместениво различни делови нацеребралниот  кортекс, се основа на која билоповисокапсихолошка функција (12). O. Gvozdiovгиистражува законитезастекнувањефонетиканамајчин јазикодстрананаеднаиндивидуа,какоиза формирање граматичка структуравогово- рот (13); спецификите на говоротнадецата, во споредба сонормативниотлитературен јазик,се откриваат водела на K.Chukovsky (14);Ф.Сохин докажа декаа ктивниот процес на совладувањена јазикот и формирањенаговорните генерализации леживосуштината на развојот на говорот(15). Ye.Sobotovychразви психолингвистички моделнаговорна активност и психолошки механизми,коија поставија основата занејзинотоформирање. Споменатиот модел гиистакнувапсихолош- ките механизми на развојот наговороткај децата (во монолошки, лексичкииграма- тички врски) во контекст наонтогенезатаи дизонтогенезата (16). V. Syniovгопроучу- вал прашањето за формирање на личноста под различни форми на дизонтогенеза(17).

Корективната настава во процесот на раз- вој на говорот кај децата од предучилишна возраст со општа неразвиеност на  говорот го истражува Yu. Ribtsun  (18);  влијанието на продуктивната активност врз развојот на децата од предучилишна возраст со говорни нарушувања го испита Yu. Pinchuk(19).

Како и да е, истражувачите откриле недостиг на истражувања кои ги испиту- ваат давањето на психолошка и педагошка помош на децата со нарушување во гово- рот во центрите на практична помош како алтернативна форма на корективно влијание. Имајќи го предвид овој факт, ние ги презен- тираме резултатите од работата на истражу- вачките и практичните центри во рамките на Универзитетот „Суми“.

Центарот вклучува две специјално опре- мени назначени простории за обезбедување говорнатерапијаиеднапросторијазадавање психолошка помош. Просториите се опре- мени со специјализирани алатки во соглас- ност со Регулативата за говорни тераписки капацитети во системот на високо образова- ние, одобрена од Министерството за образо- ваниеинауканаУкраинаод13.5.1993година, бр.135, анекс 5 и Регулативата на објекти за говорна терапија во предучилишни, сеоп- фатни и други образовни институции од 19 октомври 2001 година, бр.961.

Целта на работата на Центарот е да обез- беди логопедска и психолошка помош на лица со различни категории на нарушувања во говорот и психофизички нарушувања; подготовка на деца за училиште; да се обез- бедат консултации со родителите, вежбање со логопеди и психолози; обука за истражу- вачкиот и педагошкиот персонал; да ги коор- динира научните истражувања во рамките на сложената тема за истражување; акумулира најдобри практики на теоретско и емпири- ско истражување; да подготви истражувачки иновации за имплементација и генерирање приходи за Одделот на говорна терапија и Универзитетот во целина.

Обезбедувањето поддршка за децата вклучува формирање говорна комуникација доволна за независен развој на говорот во процесот на комуникација и учење деца со посебни потреби, олеснување на развојот

на хармонична личност. Говорната терапија се спроведува во согласност со видот на говорното нарушување и неговата сериоз- ност. Програмата за психолошка поддршка секреиразасекоедетеодделно,возависност од индивидуалнитеособености.

Истражувачкиот и практичен центар при Универзитетот „Суми“, именуван по А.С. Макаренко, функционира од јануари 2016 година. Од моментот на неговото основање, се обезбедени услуги за 73 деца, на возраст од 3 до 6 години (7). Говорни нарушувања со различен степен на сериозност беа главната логопедска дијагноза кај учесниците:

•     Деца кои не оствариле фразален говор (врз основа на класификацијата од R. Levina (20) – општо ниво на неразвие- ност на говорот 1) - 12лица;

•     Деца кои оствариле фразален говор со нарушувања на лексички и граматички, како и фонетски и фонолошки компо- ненти на говорните способности (врз основа на класификацијата од R.Levina

(20)    - општо ниво на неразвиеност на говорот 2) - 26лица;

•     Деца кои развиле фразален говор со на- рушувања на лексички и граматички, како и фонетски и фонолошки компо- ненти на говорните способности (врз основа на класификацијата од R.Levina

(20)    - општо ниво на неразвиеност на говорот 3) - 30лица;

•     Деца кои имаат нарушувања на звучна- та артикулација и фонолошките проце- си - 5 лица.

Во моментот, 25 деца имаат корист од услугите на Центарот со цел да се поправат идентификуваните нарушувања. Меѓу  нив, 4 деца неодамна започнаа да присуствуваат на сесиите, поради оваа причина, нивните резултати нема да бидат земени предвид во овој труд и нема да се појават во општата статистика.

Децата кои успешно ја завршиле програ- мата што ја нуди Центарот, продолжуваат со учење и образование во општи образовни институции. За време на процесот на запи- шување во програмата, децата треба да се подложат на дијагностика за нивниот психолошки и говорен развој. Логопедското

испитување беше извршено во согласност  со фазите предложени од H. Filicheva и H. Chyrkina (21).

Прелиминарната фаза опфаќаше намерно анкетирање на родителите, разговори со детето, проучување на документација и др. Разговорите со родителите се одржаа за да се соберат примарни информации за детето: биографски податоци, дијагноза (во случај ако детето претходно било дијагностици- рано), специфики за текот на бременоста, физичкиот развој на детето, условите на воспитување, особеностите за  формирање  на говорната активност и психолошките функции.

Целта  на  анкетирањето  на  родите- лите беше да се добијат квалитетни, добро обмислени и вербални иформации за детето, влијанието на патолошкиот фактор врз пси- хомоторните предуслови за развој на гово- рот, карактеристиките на раниот развој на детето, степенот на разбирање на проблемот од страна на родителите,  подготвеност  да ги следат препораките дадени од стручните лица, особено во рамките на дизајнирани методи закорекција.

Разговорот и анкетирањето дадоа идеја за личноста на детето воопшто, како и за нивното образование, воспитување и развој. Откривме дека поголемиот дел од децата не посетуваат специјализирани институции или групи од компензаторски тип заради раз- лични причини. Така, 6 деца не беа во мож- ност да присуствуваат на сесии за говорна терапија заради желбата на специјалистите да одат во областа каде штоживеат.

Важно е да се напомне дека три од  шесте деца не посетувале дури ни масовни институции за предучилишно образование. Родителите на двете деца ја објаснуваат при- чината за тоа дека наставниците и децата во предучилишната институција имале теш- котии во воспоставување контакт со детето затоа што детето не постигнало експресивен говор. Едно дете не присуствуваше во гра- динка од здравственипричини.

Осумнаесет деца посетуваат групи од компензаторски тип за деца со говорнинару- шувања, но родителите сметаат дека е нео пходно да им се даде можност на децата да  добијат повеќе терапија со цел да ги подо- брат резултатите од корективната работа.

Останатитедецаприсуствувааворедовни групи во институции за предучилишно обра- зование. Речиси на сите овие деца им беше понудено да посетуваат специјални  групи  за деца со нарушувања во говорот, но роди- телите не беа свесни за дефектот на нивните деца или се плашеа да го пренесат своето дете во специјализирана група заради недос- таток наинформации.

На некои деца (3 лица) им било препо- рачано да се префрлат во специјализирани образовни установи затоа што доцнеле со психофизичкиот развој. Но, родителите одбиле да ги префрлат своите деца заради лични причини и нивните деца престојувале во масовни групи во институции за предучи- лишно образование.

Важно е да се напомне дека 4 деца доцна дошле да побараат помош (по 5-годишна возраст), иако сите имаат нарушувања во говорот со голема сериозност (ниво нанераз- виеност на општиот говор1).

Фазата на диференцијацијавклучувапро- верка на слухот и тестирање за дасепроцениинтелектуалниотразвој,соцелдасеразли- кува примарната патологија наговоротод состојбите кадеинтелектуалнотонарушу- вање или оштетување наслухотдоведуваат до нарушувања на говорот.Следнатафаза вклучува испитување нанеговорнипроцеси, кои се тесно поврзани со развојотна говорот. Следно, ги испитавмеглавнитекомпо- ненти на говорните системи.Kонечнатадија- гноза се засноваше на резултатите одовие

прегледи.

Логопедскиот преглед ги вклучуваше следнивекомпоненти:проверканаразбирање на говорот (следење на упатствата на настав- никот, пребарување на слики од содржината и тематикатa, совпаѓање на содржината на сликата со вербалниот опис - зборови, комбинации на зборови и реченици);испитување на активен и пасивен речник (прикажување слики по наредба на инструкторот, имену- вање на прикажаните слики, избор на соод- ветни придавки за именките, антоними,гене- рализација итн.); проверка на граматичките структури на говорот (формирање зборови со додавање суфикси и префикси,именување множина на именки и глаголи, употреба на именки во различни случаи со или без прет- поставки итн.); проверка на кохерентноста на говорот (со барање да прераскаже краток текст, да состави реченица или да опише слика, разговор итн.); проверка на фонемски способности за слух (утврдување дали гласот или слогот е присутен во еден збор, наоѓање зборови со одредени гласови меѓу другите гласови, слогови, зборови; пронаоѓање глас во зборот и неговото место во зборот, прв и последен глас во зборот, прикажувањеслики, наслови што содржат пароними, репродуци- рање на слогови со гласови во бинарна опо- зиција, зборови со различна структура на гласови и слогови); проверка на изговарање нагласовите(повторувањеназборовиинеза- висно именување на субјектите на слики,кои содржатодреденгласнаразличнипозиции

- на почетокот, во средината, на крајот). Во согласност со возраста на детето беа избрани задачи, слики, играчки како дијагностички материјали.

Последната фаза на разјаснување вклучува набљудување на детето во контекст на специјална едукација и учење.

Психолошката дијагностика беше спро- ведена со следниве методи: стандардизирано набљудување (за време на набљудувањето, истражувачите се фокусираа на можноста за контакт со другите, времетраење нараспонот на внимание, емоционална состојба, реак- ција на пофалби и укори, знаци на моторна дезинхибиција); проучување на производи за активност на деца од средна и доцна преду- чилишна возраст и производи за активности што ги вршат заеднички психолог и дете од рана предучилишна возраст (цртежи, апли- кации, написи изработени од пластелин или тесто, апликации и сл.). Овој метод е проак- тивен и подразбира проучување на произво- дите од детските активности, како проекција на психолошки и лични карактеристики; тес- тирање (главно проектни методи и тестови во согласност со возраста и сериозноста на говорното нарушување); разговор со родите- лите и, ако е можно, содетето.

Психолошката дијагностика вклучува проценка на следниве карактеристики:

специфики на странични предности на намерно регулирање на развојот на сензор- номоторната активност (намерни моторни движења на рака, движење на мимички мус- кули на лицето); формирање намерни пси- холошки процеси (внимание, перцепција, меморија, имагинација); формирање вока- булар, специфики на процесот на размислу- вањеипромениводинамикатанаактивноста на размислување; формирање просторно и временско распознавање (идеи за нивните тела, предмети, простор на јазикот и говорот, простор на меѓучовечки односи);формирање намерно регулирање на емоциите и однесу- вањето; личен развој и меѓучовечкиодноси.

Посебно внимание беше посветено на проучување на мотивацијата на децата да присуствуваат на логопедските сесии. Во понатамошната психолошка корективна активностработевменанадминувањенапро- блемите во психосоцијалниот развој на лич- носта, преку формирање на размислување и мотивација, што го олесни унапредувањето на детската посветеност во работењето за да го поправат говорнотонарушување.

Периодот на корективниот курсзависеше од сериозноста на нарушувањето.  Секое дете присуствуваше на сесии најмалку една година.

Сесиите во Центарот се одвиваа инди- видуално  со  секое  дете.  Времетраењето  на сесиите е регулирано со Деловникот на Министерството за образование и наука на Украина од 20 април 2015 година, бр.446

„За одобрување на ограничувањата на обе- мот на работа на децата во предучилишните образовни институции од различни видови и форминаимот“,којнееповеќеод15минути во јуниорска група (на возраст од 4 години), 20 минути во средна група (на возраст од 5 години); и 25 минути во сениорска група (на возраст од 6 години). Ние се придржувавме до овие регулативи, истовремено земајќи ги предвид индивидуалните способности на децата. Можеше да го продолжиме време- траењето на сесијата за 10-15минути.

Работата со децата имаше одредени спе- цифики. Се засноваше на следниве прин- ципи: 1) ориентирани кон поединци - зависи од психоемоционалните особености на  детето; 2) емоционална поддршка - созда- вање удобна психолошка околина; 3) однос со родителите и персоналот на Центарот; 4) контекст на игра на сесијата - формирање позитивна мотивација.

Игровнатаактивностеинтеграленфактор на развојот на говорот кај децата. Вотекот на играта се создава ситуација  кога  условите за стекнување говор се разновидни и затоа се поефективни. Во нашиот Центар имаме широк спектар на дидактички и играчки материјали кои се систематизираат според насоките на корективната работа, перцеп- цијата на слухот, когнитивните психолошки процеси, афективната и волеватаперцепција, како и карактеристиките наличноста.

За време на работата со материјалите за игри, ние се водевме според концептот на L. Vygotsky за водечка активност и резултатите од студиите на J. Beskow, S. Alexanderson, K. Stefanov и други (22).

Додека користевме игри и активности поврзани со игри, ние се придржувавме кон следниве услови: целта на играта мора да се совпаѓа со целите на учење; содржината на играта треба да биде избрана во согласност со способностите на детето; правилата на играта треба да бидат јасно артикулирани и испорачани едноставно и јасно.

Завременакорективнатаактивностнасо- чена кон надминување на нарушувањата во говоротиразвојнакогнитивни,емоционални и волеви психолошки процеси, ги искорис- тивме следниве средства: мнемоники (23); едетика; табели за корекција од N. Havrysh (24); табели за создавање приказни од O. Bilan, K. Krutii (25); анимација на песок, жито терапија; куклен театар и театар со раце според методологии на A. Kravchenkoи

K. Zelinska (26) итн.

Главната цел на логопедската корекција е постепенразвојнаусниотговор.Овојпроцес е заснован на законите за физиолошки развој на детето. Терапевтот се соочува со следниве задачи:

1.      Во случај на општа неразвиеност на говорот ниво 1: формирање разбирање на говорот, формирање експресивен говор; формирање фразаленговор.

2.  Во случај на општа неразвиеност на говорот ниво 2: формирање разбирање на говорот насочено кон диференци- рање на граматичките форми на збо- ровите; развој на примарни форми на устен говор преку збогатување на вока- буларот, практикување на едноставни граматички  категории;  совладување  на правилен изговор на глас, развој на фонемски слух, формирање ритмичка и слогова структура назборот.

3.      Во случај на општа неразвиеност на говорот ниво 3: практично стекнување на лексички и граматички структури на говорните средства; развој на вештини за артикулација, точен изговор на глас, сложена структура на зборот и развој на фонолошка перцепција; совладување и усовршување на граматичкиелементи.

4.      Во случај на нарушувања во изговорот на гласот и фонолошките процеси: раз- вој на фонетско уво, перцепција и има- гинација, корекција на изговор на глас, совладување на спелувањето и подобру- вање на лексичките и граматичкитеком- поненти наговорот.

Во Истражувачкиот и практичниот центар на Катедрата за говорна  терапија  при Државниот универзитет запедагогија

„Суми“,именуванпоА.С.Макаренко,даваме консултации за родителите за корекција на нарушувања во говорот и развој на когни- тивни, емоционални и волеви психолошки процеси, кои ги мотивираат децата да учат дома додека се придржуваат кон препора- ките на специјалистот. Ние ги искористивме практиките на странските истражувачи во оваа студија (27). За зајакнување на стек- натите вештини и навики се нуди работа со логопедски тетратки, со задачи што може да се завршат дома, дизајнирани од директорот на Центарот и професионалец од установа за предучилишно образование (28, 29,30).

Резултати од истражувањето

Затоа, 69 деца со системска неразвиеност на говорот од тежок и среден степен учест- вуваа во истражувањето. Меѓу нив, 65 деца успешно ја завршија предложената програма за корекција на говорот и психолошкитепро- блеми. Резултатите се визуелно претставени во табелата (Табела 1) и сликата (Слика1).

Introduction

The issues of formation of  speech  activ- ity and development of speech communica-  tion skills in children with speech disorders acquired paramount importance in the  con-  text of current integration processes in educa- tion in Ukraine and worldwide. The respective issue was explored by numerous scholars: L. Vygotsky (1), О. Leontieva (2), V. Tarsun (3), М. Sheremet (4), J. A. Dennis, J. J. V.Charlton,

J. Law (5), K. Boyse (6), R. J.McCauley, M. E. Fey, R. B. Gillam (7) and others. The solution  to this problem is connected to creating gradual individual and differentiated correctional logo- pedic and psychological influence on a child in both the institution of preschool education and practical speech therapycenters. 

Upon a thorough study of statistics of speech disorders in children of preschool age   in Sumy region, it can be asserted that approx- imately 75% of children attending specialized compensatory groups, have disorders of expres- sive speech of various degrees. However, it is important to note that we are taking into consid- eration only diagnosed cases. Thus, according to the data collected during 2016-2017, 15% of children in regular groups of educationalinstitu- tions have speech disorders and are not engaged in any correctional work. These are the children who, due to different reasons, do not attend spe- cialized compensatory groups for children with speeddisorders.

It is important to note that children with

severe disorders have significant delay in psy- chological development. According to J. H. Beitchman, E. B. Brownlie, A. Inglis, J. Wild and others, children who were not providedwith effective psychological and pedagogical help may develop personality pathology and other psychological deviations

Nowadays, parents of children with speech disorders are seeking help from practical speech therapy centers where the child can get complex professional psychological and pedagogical help.

One of such center’s functions at Sumy State Pedagogical University at the Chair of Speech Therapy, Sumy, Ukraine. The institu- tion provides speech therapy and psychologi- cal help to persons with different categories of speech as well as psychophysical disorders; the center holds consultations for parents as well as practicing speech therapists and psychologists; prepares children for school. The center is also a basis for student research work, which they present in final papers.

We were not able to find publications which highlight conditions and specifics of corrective influence on children who receive help at prac- tical centers.

Goals and tasks of the paper

Aim of the research is to determine condi- tions and forms of organization ofpsychological and pedagogical work of research and practical center of the Chair of Speech Therapy of Sumy State Pedagogical University named after A.S. Makarenko in regards to correction of speech and psychosocial development of preschoolers with speechdisorders.

In accordance with the aim the following tasks were set:

1.      To analyze the state of research on the issue of psychological and pedagogical supportofchildrenwithspeechdisordersat practical centers which perform corrective activity;

2.      To highlight the content and organization of correction and development work with children with speech disorders at practical centers;

3.      To present results of activity of research and practical center of the Chair of Speech Therapy of Sumy State Pedagogical University named after A.S.Makarenko.

Research methods

Researchers applied the following research methods:

theoretical: analysis, synthesis, general- ization, comparisons of data in specialized sci- entific literature in order to define specifics of structure, mechanisms, stages of formation and development of speech activity in preschool age children with disorders of speech and psycho- logical development;

empirical: observations, conversations and questionnaire for parents, which allowed the researchers to determine symptoms of speech disorders in children, prerequisites of their development; conditions of education and learning provided for children, parents’ attitude towards seeking help for their children; psy- chological and pedagogical experiment  aimed at proving the need for creating appropriate

psychological and pedagogical conditions for differentiated psychological and logopedic cor- rection of speech activity;

statistical: methods of analyzing the results of the research in order to obtain credible and viable results in terms of development of speech activity of preschoolers with speech disorders  at the center of practical help of the Chair of Speech Therapy of Sumy State Pedagogical University named after A.S.Makarenko.

Different aspects of the problem are pre- sented in works of Ukrainian and foreign researchers. Thus, specific problems of mod- ern historical and pedagogical research in the sphere of special education are presented in works by M. Suprun (9). Scientific fundamen- tals of development of word-meaning in onto- genesis, change of their structure in the process of transition from one stage of child’s cogni- tive development to another are presented in works by L. Vygotsky (10); correlation of lan- guage system and speech ability of individuals exploredO.Leontiev(11).InhisworksO.Luria pays attention to brain organization of speech activity, noting that complex functionalsystems, located in different parts of  cerebral  cortex,  are the foundation of any higher psychological function (12). O. Gvozdiov explores the laws of acquiring native language phonetics by an indi- vidual, as well as formation of grammastructure in speech (13); specifics of children’s speech   in comparison to normative literary language are revealed in works by K. Chukovsky (14); F. Sokhin proved that active process of mastering a language and formation of speech generaliza- tions lies in the essence of speech development (15). Ye. Sobotovych developed psycholinguis- tic model of speech activity and psychological mechanisms, which lay the foundation for its formation, the mentioned model outlines psy- chological mechanisms of children’s speech development (in monological, lexical and gram- matical links) in the context of ontogenesis and dysontogenesis (16). V. Syniov studied the issue

of personality formation under different forms of dysontogenesis (17). Corrective teaching in the process of development of speech in chil- dren of early preschool age with general speech underdevelopment explores Yu. Ribtsun (18); the influence of productive activity on develop- ment of preschoolers with speech disorders was examined by Yu. Pinchuk(19).

Nevertheless, the researchers found a lack of studies that examine providing psychological and pedagogical help to children with speech disorders at centers of practical help as an alter- native form of corrective influence. Taking this fact into consideration, we present the research on results of work of research and practical center of the Chair of Speech Therapy at Sumy State Pedagogical University named after A.S. Makarenko.

Center includes two specially equipped des- ignated rooms for providing speech therapy and one room for providing psychological help. The rooms are equipped with the specialized tools in accordancetotheRegulationonSpeechTherapy Facilities in the System of Higher Education, approved by the Ministry of Education and Science of Ukraine dated May 13, 1993, No.135, annex 5, and the Regulation on Speech Therapy Facilities in Preschool, Comprehensive and Other Educational Establishments dated October 19, 2001, No.961.

The aim of the center’s work is to provide logopedic and psychological help to individ- uals with different categories of speech and psychophysical disorders; prepare children for school; provide consultations to parents, prac- ticing speech therapists and psychologists; train research and pedagogical personnel; coordinate scientific research in the framework of com- plex research theme; accumulate best practices of theoretical and empirical research; prepare research innovations for implementation and generating revenue for the Chair of Speech Therapy and the University in general.

Providing support for children involves for- mation of speech communication means suffi- cient for independent development  of  speech in the process of communication and teaching children with special needs, facilitating devel- opment of harmonious personality. Speech ther- apy is carried out in accordance with the type  of speech disorder and its severity. The pro- gram of psychological support is created for each child separately, depending on individual peculiarities.

Research and practical center of the Chair  of Speech Therapy at Sumy State Pedagogical University named after A.S. Makarenko func- tions since January 2016. Since the time of its establishment services have been provided for 73 children aged 3 to 6 (7). Speech disorders of different degrees of severity were the preemi- nent logopedic diagnosis in the participants:

•     Children, who have not attained phrasal speech (based on the classification by R. Levina (20) – general speech underdevel- opment level 1) – 12 persons;

•     Children,whohaveattainedphrasalspeech with disorders of lexical and grammatical as well as phonetical and phonological components of speech skills (based on the classification by R. Levina (20) – gener- al speech underdevelopment level 2) – 26 persons;

•     Children, who have developed phrasal speech with disorders of lexical and gram- matical as well as phonetic and phonolog- ical components of speech skills (based on the classification by R. Levina (20) – gen- eral speech underdevelopment level 3) – 30 persons;

•     Children, who have disorders of sound ar- ticulation and phonological processes – 5 persons.

Currently 25 children benefit from the cen- ter’s services in order to correct the identified disorders. Among them 4 children recently started attending the sessions, for this reason, their results will not be taken into consider- ation in this paper and will not appear in general statistics.

The children who have successfully com- pleted the program offered by the center con- tinue learning and education at general educa- tional institutions. During the process of enroll- ment in the program children have to undergo diagnostics of their psychological and speech development. Logopedic examination was car- ried out in accordance with stages proposed by

H. Filicheva and H. Chyrkina (21).

Preliminary stage included purposeful sur- vey for parents, conversations with the child, study of documentation etc. Conversations with parents were held in order to collect primary information about the child: biographic data, diagnosis (in case if the child has been diag-  nosed previously), specifics about the course of pregnancy, child’s physical development, condi- tions of upbringing, peculiarities of forming of speech activity and psychological functions.

The aim of survey for parents was to get quality, well thought over, verbal information about the child, the influence of pathological factor on psychomotor prerequisites of speech development, peculiarities of the child’s early development, degree of understanding of prob- lem by the parents, readiness to follow the rec- ommendations provided by the professionals, in particular in the framework of designed correc- tional methods.

Conversation and survey gave an idea about the child’s personality in general, as well as their education, upbringing and development. We found out that the majority of the children do not attend specialized institutions or groups of compensatory type due to different reasons. Thus, 6 children were not able to attend speech therapy sessions due to want of the specialistsin the district, where theylive.

It is important to note that three of the six children did not attend even mass institutions  of preschool education. Parents of the two of them explain the reason for it is that teachers and children at a preschool would have difficulties establishing contact with the child because the letter has not attained expressive speech; one child did not attend kindergarten for health reasons.

Eighteen children attend groups of compen- satory type for children with speech disorders but parents believe it is necessary to give the children an opportunity to get more therapy in order to improve the results of corrective work.

The rest of the children attended regular groups at institutions of preschool education. Almost all of these children were offered to attend special groups for children with speech disorders but parents were not conscious about their children’s defect or were afraid to transfer their child to specialized group due to lack of information.

Some children (3 persons) were recom- mended to transfer to specialized educational establishments, because they had a delay of psy- chophysical development. But parents refused to transfer their children due to personal reasons and their children stayed at mass groups ofinsti- tutions of preschool education.

It is important to note that 4 children were rather late in seeking help (after the age of 5), even though all of them had speech disorders  of great severity (general speech underdevelop- ment level 1).

Differentiating stage included hearing check and testing to gauge intellectual development  in order to differentiate primary speech pathol- ogy from the states where intellectual disorder or hearing impairment leads to speechdisorders. The next stage involved examination of non- speech processes, which are closely connected with speechdevelopment.

Next we examined the main components of speech systems, the final diagnosis was based on the results of these examinations.

Logopedic examination included the follow- ing components: speech comprehension check (following teacher’s instructions, searching for plot-based and subject images, matching the content of the image with the verbal description

- words, word combinations and sentences); examination of active and  passive  vocabu-  lary (showing pictures following instructor’s command, naming the demonstrated images, choosing appropriate adjectives for the nouns, antonyms, generalization etc.); checking the grammar structures of speech (word-forma-  tion by adding suffixes and prefixes, naming plural form of nouns  and  verbs,  using  nouns in different cases with or without prepositions etc.); checking coherence of speech (by  ask- ing to retell a short text, compose a sentence or describe a plot-based image, conversation etc.); checking phonemic hearing skills (determining whether the sound or syllable is present in a word, finding words with certain sounds among other sounds, syllables, words; finding a sound in a word and its place in the word, first and  last sound in the word, showing pictures, titles of which contain paronyms, reproducing syl- lables with sounds in binary opposition, words with different structure of sounds andsyllables); checking pronunciation of sounds (repeating words and independent naming of subjects on pictures, which contain certain sound in differ- ent positions - at the beginning, in the middle,  at the end). Tasks, pictures, toys as diagnostic materials were selected in accordance with the child’sage.

Final clarification stage included observing

the child in the context of special education and learning.

Psychological  diagnostics  was  con- ducted using the following methods: standard- ized observation (during the observation the researchers focused on ability to contact with others, duration of attention span, emotional state, reaction to praise and reproach, signs of motor disinhibition); studying products of activ- ity of children of middle and late preschool age and products of activities performed jointly bya psychologist and a child of early preschool age (drawings, applications, articles made from plasticine or dough, appliqués etc.), this method

is proactive, for it involves study of theproducts of children’s activities as a projection of psy- chological and personal characteristics; testing (mainly projective methods and tests in accor- dance with age and severity of speech disorder); conversation with parents and, if possible, with the child.

Psychological diagnostics involved assess-

ment of the following features: specifics of lateral advantages of deliberate regulation of sensorimotor activity development (deliberate hand motor skills, movement of mimic facial muscles); formation of deliberate psychologi- cal processes (attention, perception, memory, imagination); formation of vocabulary, specifics of thinking process and changes in dynamics of thinking activity; formation of spacial and tem- poral notions (ideas about their bodies, objects, space of language and speech, space of interper- sonal relations); formation of deliberate regula- tion of emotions and behavior; personal devel- opment and interpersonal relationships.

Special attention was dedicated to study of children’s motivation to attend logopedic ses- sions. In further psychological corrective activ- ity we worked on overcoming problems in psy- chosocial development of personality, by form- ing deliberation and motivational sphere, which facilitated improvement of child’s diligence in working to correct speech disorder.

Theperiodofthecorrectivecoursedepended on severity of the disorder. Every child attended sessions for at least ayear.

The sessions at the center were conducted individually with each child. The duration of sessions is regulated by the Order of Ministry of Education and Science of Ukraine dated April 20, 2015 No. 446 “On Approving the Limits of Workload of Children at Preschool Educational Institutions of Different Types and Forms of Property”, which is no more than 15 minutes   in junior group (age 4), 20 minutes in middle group (age 5); and 25 minutes in senior group (age 6). We adhered to these regulations, while takingi nto consideration individual abilities of  children, we could prolong the duration of the session by 10-15 minutes.

The work with children had certain specif- ics. It was based on the following principles: 1) individuals oriented – depends on child’s psy- cho-emotional peculiarities; 2) emotional sup- port – creation of psychologically comfortable environment; 3) relationship with parents and staff of the center; 4) game context of the ses- sion – formation of positive motivation.

Play activity is an integral factor of child’s speech development, in the course of the game a situation is created where conditions of speech acquisitions are diverse and therefore more effective. At our center we have a wide range  of didactic and toy materials which are system- atized according the directions of corrective work, namely hearing perception, cognitivepsy- chological processes, affective and volitional perception as well as personalityfeatures.

During work with game materials we were guided by the L. Vygotsky’s concept of  lead- ing activity and the results of the studies by J. Beskow, S. Alexanderson, K. Stefanov and oth- ers (22).

While using games and play activities, we adhered to the following requirements: game objective has to coincide with learning objec- tive; content of the game has to be selected in accordance with child’s abilities; rules of the game should be clearly articulated and delivered simply and distinctly.

During corrective activity aimed at over- coming speech disorders and development of cognitive, emotional and volitional psycholog- ical processes we used the following means: mnemonics(23);eidetics;correctiontablesby

N.Havrysh(24);tablesforcreatingstoriesby

O. Bilan, K. Krutii (25); sand animation, grain therapy; finger and puppet  theater  according  to methodologies of A. Kravchenko and K. Zelinska (26) etc.

The main objective of logopedic correction is gradual development of oral speech. Thispro- cess is grounded on laws of physiological devel- opment of the child, the therapist faces the following tasks:

1.      In case of general underdevelopment of speech level  1:  forming  understanding  of speech, forming expressive speech; forming phrasespeech.

2.      In case of general underdevelopment of speech level 2: forming understanding of speech aimed at differentiating grammar forms of the words; development of primary forms of oral speech via enriching vocabulary, practical acquisition of simple grammar categories; mastering correct sound pronunciation, developingphonemic hearing, forming rhythmical and syllabic structure of theword.

3.      In case of general underdevelopment of speech level 3: practical acquisition of lexical and grammatical structures of speech means; developing articulation skills, correct sound pronunciation, complex structure of the word and development of phonologic perception; mastering grammar elements.

4.      In case of disorders in sound pronunciation and phonologic processes: development of phonetic ear, perception and imagination, correction of sound pronunciation, mastering spelling and improving lexical and grammatical components ofspeech.

At the research and practical center of the Chair of Speech Therapy at the Sumy State Pedagogical University named after A.S. Makarenko we provide consultations for par- ents about correction of speech disorders and development of cognitive, emotional and voli- tional psychological processes, which motivate children for learning at home while adhering  the recommendations of the specialist. We used the practices of foreign researchers in this study (27). To reinforce the acquired skills and habits the work with logopedic notebooks with tasks that can be completed at home, designed by the director of the center and a professional of pre- school education establishment, is offered (28, 29, 30).

Research results

Therefore, 69 children with system under- development of speech of severe and medium degrees participated in the study.Amongthem 65 children successfully completed the pro- posed program of correction of speech and psy- chological  problems.  The  results  are  visually

Центарот го напуштија 48 (70%) од децата со добра позитивна динамика. Меѓу нив, 18 (26%) биле запишани во специјални логопедски групи на установи за преду- чилишно образование. Овие деца покажаа значително подобрување на активноста за развој на говорот, како и во целата когни- тивна и лична сфера, сепак, имаа потреба од понатамошна работа за корекција. Бевме во можност да им докажеме на родителите дека создавањето посебна околина и систематска корективна работа ќе го олеснат хармонич- ниот развој на нивното дете.

Останатите деца (44%) го напуштија Центарот со доволно ниво на говор и пси- хосоцијален развој, што им овозможи да продолжат да одат на училиште и да учат во институции од предучилишно образование.

Продолжуваат да го посетуваат Центарот 21(30%)детекоиучествувалевостудијата.

17 деца (24%) покажаа позитивна дина-  мика на развој на говорот и 4 (6%) од децата покажуваат     незначителна     динамика   во развојот. Оваа состојба се појавува од низа причини: доцно отпочнување со корективна работа; интоксикација на организмот (2 деца имаат проблеми со метаболизмот); незаин- тересираниот однос на родителите кон про- блемот на нивните деца и безгрижниотоднос кон корективнитесесии.

Дискусија

Анализата на резултатите од истражу- вањето спроведена во Центарот за психо- лошка и педагошка поддршка е претставена за првпат. Како што беше забележано погоре, постои недостаток на темелни студии за наведената тема.

Резултатите од  работата  се  дискути- раа во секој квартал на состаноците на Катедрата за говорна терапија, на научни совети на Институтот за истражување и еду- кација за физичка култура и научните совети на   Државниот   универзитет   за  педагогија

„Суми“,именуванпоА.С.Макаренко.Покрај тоа, тие беа презентирани на состаноците на методолошката   алијанса   на   наставниците

-логопеди на предучилишните образовни институции при Универзитетот „Суми“.

Практиката на обезбедување психолошка и педагошка поддршка во Истражувачкиот и практичниот центар на Катедрата за говорна терапија на Државниот универзитет за педа- гогија „Суми“ за деца од предучилишна возраст со нарушувања на говорот од раз- лични видови и степени на сериозност прет- ставува ефективност на создавање алтерна- тивни установи кои нудат корективна помош, што игра важна улога во формирањето на говорот, когнитивната активност и развојот на соодветна социјална активност на децата со говорно нарушување.

Заклучок

Во текот на прегледот на проблемот на психолошка и педагошка поддршка за деца со говорни нарушувања во практичните цен- три, анализиравме истражувања на оваа тема и ги испитавме неодамнешните податоци за бројот на деца од предучилишна возраст со говорни нарушувања кои примаат или не добиваат корективна помош. Покрај тоа,  ние собравме податоци за организација на помошта за такви деца. Откривме дека про- блемот со основање практични центри како алтернативна форма на корективно влијание за децата е недоволно истражуван, иако е исклучителнорелевантен.

Истражувањето спроведено од нашиот тимниовозможидајаистакнемесодржината и организацијата на корекцијата и развој- ната работа со деца со говорни нарушувања во Истражувачкиот и практичниот центар на КатедратазаговорнатерапијаприДржавниот универзитет за педагогија „Суми“, именуван по А.С. Макаренко. Работата на Центарот е насочена кон собирање средства за говорна комуникација и развој на хармонична лич- ност. Во почетната фаза, спроведовме дијаг- ностика на психолошкиот развој и развојот на говорот кај децата со цел да се создаде програма за корекција. Подоцна, децата добиваа говорна терапија и психолошка помошвозависностодформатанаговорното нарушување, нејзината сериозност ииндиви- дуалните личникарактеристики.

Анализата на резултатите од  работата  на Истражувачкиот и практичниот центар покажува ефикасност на психолошката и педагошката поддршка на деца од предучи- лишна возраст со нарушувања на говорот. Тоа се докажува со фактот дека значителен број деца успешно ја завршиле програмата за корекција на развојот на говорот и психо- лошкитепроблеми.

Имајќи ги предвид резултатите од коре- ктивната работа, голем број родители кои имаат дете со нарушување на говорот, по добивањето на првичниот психо-педагошки план за консултации, добиваат системска корективна помош во Истражувачкиот и практичниот центар на Катедрата за говорна терапија при Државниот универзитет за педагогија „Суми“, именуван по А.С.Макаренко.

Конфликт на интереси

Авторите изјавуваат дека не постои конфликт на интереси.

represented in the table (Table 1) and a diagram (Figure 1).

48 (70%) of children left the center with good positive dynamics. Among them 18 (26%) were enrolled into special logopedic groups of preschool education establishments. These chil- dren showed significant improvement of speech development activity, as well as a whole cogni- tive and personal sphere, nevertheless required furthercorrectionalwork.Wewereabletoprove to parents that creating special environment and systematic corrective work will facilitate har- monious development of their child.

The rest of the children (44%) left the center with sufficient level of speech and psychosocial development, which enabled them to continue attending and learning at mass institutions of preschool education.

21 (30%) children, who participated in the study, continue attending the center. 17 children

(24%) showed positive dynamics of speech development and 4 (6%) of children show insig- nificant dynamics of development. This situa- tion spawns from an array of causes: late start of corrective work; intoxication of organism (2 childrenhaveproblemswithmetabolism);reluc- tant attitude of parents to their children’s defect and careless attitude to correctivesessions.

Discussion

Analysis of the results of the study con- ducted at the center of psychological and ped- agogical support is presented for the first time. As was noted above, there is a lack of thorough studies on the specified subject.

The results of work were discussed every quarter at the meetings of Chair of Speech Therapy, scientific councils of Research and Educational Institute of Physical Culture and scientific councils of Sumy State Pedagogical University named after A.S. Makarenko. In addition, they were presented at the meetings of methodology alliance of teachers-speech ther- apists of preschool educational institutions of Sumy.

The practice of providing psychological and pedagogicalsupportattheresearchandpractical center of the Chair of Speech Therapy of Sumy State Pedagogical University named after A.S. Makarenko for children of preschool age with speech disorders of different types and degrees of severity represents effectiveness of creating alternative establishments that offer corrective aid, which plays important role in speech for- mation, cognitive activity and development of adequate social activity of a child with speech disorder.

Conclusion

In the course of the problem review of psy- chological and pedagogical support for children with speech disorders at practical centers, we have analyzed research on the topic and exam- ined recent data on the number of children of preschoolagewithspeechdisorderswhoreceive ordonotreceivecorrectivehelp.Inaddition,we have gathered data on organization of help for such children. We found out that the problem of establishing practical centers as alternative form of corrective influence for children is insuf- ficiently researched, even though extremely relevant.

The study conducted by our team enabled us to highlight the content and organization of correction and development work with chil- dren with speech disorders at the research and practical center of the Chair of Speech Therapy oat Sumy State Pedagogical University named after A.S. Makarenko. The work of the center  is aimed at forming means of speech commu- nication and developing of harmonious per- sonality. At the initial stage we have conducted diagnostics of child’s psychological and speech development in order to create correction pro- gram.Later,childrenreceivespeechtherapyand psychological help depending on the form of speech disorder, its severity and individual per- sonalfeatures.

Analysis of the results of work of research

and practical center demonstrates effectiveness of psychological and pedagogical support of children of preschool age with speech disorders. It is proved by the fact that significant number of children successfully completed the program of correction of speech development and psy- chological problems.

Taking into consideration the results of cor- rective work, a lot of parents who have a child with speech disorder, upon receiving initial psy- cho-pedagogical consultation plan to get sys- temic corrective help at the research and prac- tical center of the Chair of Speech Therapy at Sumy State Pedagogical University named after

A.S. Makarenko.

Conflict of interests

Authors declare no conflict of interests.