ВРАБОТУВАЊЕТО НА ЛИЦАТА СО ИНВАЛИДНОСТ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Љупчо ЕФРЕМОВ

Секретар на Националното координативно тело за еднави права на лицата со инвалидност во РМ

EMPLOYMENT OF PEOPLE WITH DISABILITIES IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA

Ljupcho EFREMOV

Secretary of the National Coordinative Body for equal rights of people with disabilities in RM

Вовед

Introduction

Во последните неколку години, вработувањето на лицата со инвалидност бележи позитивни ре­зул­тати, не само во заштитните трговски друш­тва, туку и како трговци-поединци или инвалид­ни лица вработени кај трговци-поединци.   Инва­лид­ните лица зависно од видот и степенот на ош­те­тување и стручното образование се врабо­ту­ва­ат во јавната администрација и отвореното сто­пан­ство.
Денес во  Р. Македонија  регистрирани се околу 650 заштитни друштва во кои се вработени 3.550 инвалидни лица и 4.350 неинвалидни лица, или вкупно вработени во заштитни трговски друштва околу 7.900 лица. (1)
Инвалидни лица што работат како трговци-пое­дин­ци  регистрирани се 190 лица, а бројот на ин­ва­лидни лица вработени кај нив е над 460 или вкупно вработени инвалидни лица се над 4.200. (1)

The employment of people with disabilities has shown positive results for the last few years in the shelter commercial companies and as individual entrepreneurs or disabled people employed in indi­vidual commercial companies. The people with disabilities also, depending on the kind and degree of disability and the professional education are to be employed in the public administration and open commerce. 
Nowadays, in the Republic of Macedonia, there are about 650 registered shelter commercial companies that employ 3,550 people with disabilities and 4,350 people without disabilities, or the total of 7,900 employees in shelter commercial companies. (1)
There are 190 registered individual entrepreneurs, disabled people working on their own, and about 460 disabled people working as employees in indi­vidual commercial companies which make a total of 4,200 employed disabled people. (1)

Кога стапи  во сила  Законот за вработување на ин­­­ва­­лидни лица (2) бројот на еви­ден­ти­рани невработени инвалидни лица во Аген­цијата за вработување на Република Македонија на 31.12.2001 г. изнесуваше околу 3.300 лица (во бројот се евидентирани и трудови инвалиди кои бараат вработување), а во месец 07.2007 година тој изнесува околу 2.200 лица, што значи само во периодот од донесување на Законот се вработени околу 1.100 инвалидни лица, со тенденција тој број да расте. (1)
Со постоечкиот Закон за вработување на инва­лид­ните лица се уредуваат посебните услови за вра­ботување и работење на инвалидните лица, кога истите самостојно вршат дејност како тр­го­вец-поединец, вработени се кај работодавец или имаат својство на работодавец, мерките за подо­бру­вање на условите за вработување и работење на инвалидните лица, нивното работно оспосо­бу­ва­ње со вработување, финансирањето на Посеб­ни­от фонд за подобрување на условите за вра­бо­ту­вање и работење на инвалидните лица и ис­то­вре­мено се уредуваат условите за основање и погодностите за работење на трговското друштво за вработување на инвалидни лица-заштитно друш­­тво.
Мерките за подобрување на условите за вра­бо­ту­ва­ње и работење на инвалидни лица се:

• доделување на неповратни средства за вра­бо­тување на неопределно време на невработено инвалидно лице во висина од 20 просечни пла­ти исплатени во РМ за претходната го­ди­на пред вработувањето, односно 40 просечни плати исплатени во РМ за претходната го­ди­на пред вработувањето, за вработување на потполно слепо лице и телесно инвалидно ли­­­це на кое заради движење му е потребна ин­валидска количка;
• адаптација на работното место на кое ќе ра­боти инвалидното лице во висина до 100.000 денари и истите можат повторно да се ко­рис­тат, ако тоа го налагаат промените во тех­нич­ко-технолошкиот процес или видот и степе­нот на инвалидноста на инвалидното лице до­колку таа е потребна;
• набавка на опрема во висина до 200 просечни пла­ти исплатени во РМ за претходната годи­на;
• ослободување од даноци и обезбедување на средства за придонеси и
• финансиска поддршка во работењето.

Заради финансирање на горенаведените мерки, ос­нован е Посебен фонд каде што се издвојува 15% од вкупно остварените средства од пос­тој­ни­от придонес за вработување. Овие средства се издвојуваат на потсметката во Агенцијата за вра­бо­тување на РМ најдоцна до 30-ти во месецот за претходниот месец, а Агенцијата е должна сред­ства­та издвоени во По­себ­ниот фонд да ги корис­ти исклучиво за овие намени. (2)
Но напоменувам дека двапати се извршни изме­ни и дополнување на Законот за вработување на инва­лид­ни­те лица, при што е намалена стапката на издвоју­ва­ње во Посебниот фонд од 15% на 10%, а со последната измена и дополнување од 10% на 5%, кои средства се наменети за мерки на активно вработување, не водејќи сметка дека се соз­дава проблем во недостаток на средства за вра­ботување на инвалидните лица, опрема и адап­­тација, особено со намалување на стапката на издвојување од 10% на 5%.
На ова укажува и Агенцијата за вработување, би­дејќи истата не може подолго време да ги реши поднесените барања за нови вработувања на 197 инвалидни лица, 26 барања за набавка на опрема и 2 барања за адап­та­ци­ја на работно место, зара­ди што и укажуваат на потребата од повторно зголемување на стапката од 5% на 15% од вкуп­но остварените средства од постојниот придонес во Посебниот фонд, за што и ние даваме це­лос­на поддршка.
Заради успешно натамошно вработување и пос­тиг­ну­ва­ње на поголеми резултати во процесот на рабо­те­ње­то на инвалидните лица укажуваме на уште неколку проблеми:

• Агенцијата за вработување досега недо­вол­но го реа­лизира Правилникот за оспо­со­бување за рабо­та-особено за инвалид­ни­те лица.
• Бројот на занимањата во центрите за ос­по­­со­бу­ва­ње и рехабилитација е сведен са­мо на не­колку за­ни­мања и истиот треба да се про­ши­ри со ос­по­со­бу­вање за нови софистици­ра­ни за­ни­мања, особено од информатиката и елек­трони­ка­та, а во обра­зов­ни­от систем да овоз­­можи и оспо­со­­бу­вање и за ин­те­лектуални струки за создава­ње на услови за об­ра­­зо­ва­ние на инвалидните лица и пристап до тех­ничко-технолошките сред­ства за обу­ка.

According to the Law on Employment, (2) the number of unem­ployed people in the Agency for employment in the Republic of Macedonia on 31.12.2001 was 3,300 people (this number includes registered disabled at work looking for a job), and in July 2007 the num­ber was 2,200, which means that 1,100 people with disabilities have been em­ployed since adopting the Law, and there is a ten­dency of increasing em­ployment of disabled peo­ple. (1)
The existing Law on employment of people with disabilities regulates the specific conditions for em­ployment and working of people with disabilities, when they run their own business, when they are employed in individual commercial companies owned by other owners, the measures for enhancing the conditions for employment and working condi­tions of people with disabilities, their work training, financing of the Special Fund for enhancing the conditions for employment of and working of peo­ple with disabilities and at the same time it regu­lates the conditions for establishing a commercial company for employment of disabled people-a shelter commercial company and the privileges.
Measures for enhancing conditions for employment and working of people with disabilities are:

• Granting irretrievable funds for employment at indefinite time of unemployed disabled people up to the amount of 20 average salaries in the Republic of Macedonia of the previous year, i.e. 40 average salaries in the Republic of Ma­cedonia of the previous year before employ­ment and for the employment of a totally blind and a physically disabled person, who, due to the mobility needs a wheelchair;
• Adaptation of the work facilities where the per­son with disabilities is to work with the amount up to 100,000 denars,  and the same can be re­used, if the technical-technological process or the kind and the degree of the disability require that;
• Purchasing equipment for the amount of 200 average salaries in the Republic of Macedonia of the previous year;
• Tax exemption and providing means for taxes; and
• Financial support at working.

Due to financing of the above-mentioned measures, the Special Fund was established in which 15% of the total realized income from the existing tax on employment is set apart. It is set apart on the sub-account of the Agency of Employment in the Re­public of Macedonia, the latest till the 30th day of the month for the previous month, and the Agency is obliged to use the means set apart in the Special Fund exclusively for these purposes. (2)
It has to be mentioned that the Law on Employment of disabled people has been changed and amended twice and the rate for setting apart means for the Special Fund has been reduced from 15% to 10%, and with the last changes from 10% to 5%.  Thus, it has not been taken into consid­eration that it pro­duces lack of funds for employment of disabled people, equipping and adaptation, especially with the last change of the rate from 10% to 5%.
The Agency of Employment pointed out this issue, be­cause it can not respond to all application for new em­ployment of 197 disabled people, 26 re­quirements for purchasing equipment and two re­quirements for adapta­tion of the working facilities. Thus, it points out the need of increasing the rate from 5% to 10% of the total realized income of the taxes in the Special Fund, aiming not to endanger the employment of people with disabilities and the other requirements. We fully support the Agency on this matter.
We point out some other problem aiming to help for suc­cessful employment and better results in the working process of people with disabilities:

• The Agency for employment has not suffi­ciently real­ized the Rulebook for work training, especially for people with disabilities.
• The number of vocations in the Centers for training and rehabilitation is minimized to only several voca­tions and the number should be in­creased with new sofisticated vocation training, especially in inforrmatics and electronics. The edu­cation system should provide training of intel­lectual structures in order to create condi­tions for education of people with disabilities and ac­cess to technical and technological training fa­cilities.

Заклучок

Conclusions

Имајќи ги  предвид наведените сознанија и сос­тој­­би во вра­ботувањето на инвалидните лица ги предлагаме  след­ните заклучоци:

• Министерството за труд и социјална по­ли­ти­ка да  под­готви Предлог за доне­су­ва­ње на За­кон за

Having in mind the above mentioned findings and  the conditions of employing people with disabilities we suggest the following:

• The Ministry of Labor and Social Policy has to prepare a Proposal for adopting  a  Law  for  changes  and  amend­-

изменување и допол­ну­ва­ње на Законот за вра­ботување на инва­лид­ни лица, со кои ќе се уреди зголему­ва­ње­то на процентот од 5% на 15% од вкупно остварените средства од пос­тојниот при­до­нес за вработување из­двое­ни на пот­смет­ката во Агенцијата за врабо­ту­ва­ње на РМ (Посебен фонд) со примена од 01.01.2008 година.

• Агенцијата за вработување на РМ дос­лед­но да го применува Правилникот за ра­бот­но ос­пособување по барање на прет­пријатијата кои вра­ботуваат инвалидни лица.
• Министерството за образование и наука во соработка со центрите за образование, оспо­со­бување и реха­би­ли­тација на инвалидни деца и мла­динци да пристапи кон изнаоѓање на нови занимања за оспособување на овие ли­ца, како и создавање на услови во средното и високото об­ра­зование за пристап на инва­лидните лица до си­те можни оспособувања за работа и други ин­те­лек­туални струки. 
• Трудовата инспекција почесто да врши инс­пек­циски надзор, бидејќи има одредени со­зна­нија заштитни друштва да вработат инва­ли­ди, да земаат средства, а потоа да ги от­пуш­тат и пона­та­му да користат бене­фи­ции.

Врз основа на сознанијата кои ги имам добиено од практиката, сметам дека е потребно да ги про­ши­риме занимањата и работните операции завис­но од степенот и видот на оштетувањето, како би можело да отвориме што поголем број на работ­ни места. За таа цел предлагам да се формира екс­пертска група од релевантните институции на државата и да се изготви  номенклатура на сите за­нимања и работни операции и тоа, од тради­цио­налните занимања за потешките инвалиди, па с# до најсофистицираните занимања од електро­ни­ката и ин­фор­матиката. Тоа ќе ни овозможи во центрите за профе­сионална рехабилитација да ор­­ганизираме поквалитетно оспособување за за­ни­мања и работни операции, кои ќе можат со ус­пех да ги работат.
Процесот на оспособување и вработување на ин­ва­лидни лица е сложен процес и постојано ба­ра перманентна анализа и истражување, како би мо­желе со успех са­мос­тојно да ги обавуваат ра­бот­ните задачи, а со тоа да бидат среќни и за­до­вол­ни од работата која ја вршат.

ments  of the Law on Em­ployment of people with dis­abilities. The Law has to regulate the increase of the rate from 5% to 10% of the total realized income of the ex­isting tax on employment, set apart on the sub-account of the Agency of Em­ployment (the Special Fund) in the Republic of Macedonia to be imple­mented from 01.01.2008.

• The Agency of Employment in the Republic of Mace­donia to implement consequently the Rule­book for work training on the request of the enter­prises which employ people with dis­abilities.
• The Ministry of Education and Science in coop­eration with the centers for education, training and rehabilita­tion of children and youth with disabilities is to find out new vocations for training these peo­ple and to create condi­tions for secondary and higher education, for work training of people with disabilities and access to other intellectual struc­tures. 
• Labor inspection is to inspect and supervise, because there is certain information that some shelter commer­cial companies that employ people with disabilities, get the financial means, and then dismiss the people with dis­abilities but continue to use the benefits.

On the basis of the information obtained from the practice, we consider that it is necessary to enlarge the number of vo­cations and work opera­tions de­pending on the degree and kind of disabili­ties, in order to open a larger number of posts. Therefore, I suggest  an expert group of relevant in­stitutions in the state to be formed that will pre­pare the no­men­clature for all vocations and work operations, from traditional ones for hard disabled people to the most sophis­ticated vocations-elec­tronics and informatics. That will enable the centers for professional reha­bilitation to organize better quality voca­tional training and work operations and to work success­fully.
The process of training and employing people with dis­abili­ties is a complex one and requires perma­nent analyses and research, so that they could inde­pendently and success­fully perform their tasks, and at the same time be happy and satis­fied while working.

Citation:Efremov Lj. Employment of People with Disabilities in the Republic of Macedonia. J Spec Educ Rehab 2007; 8(3-4):67-70.

Литература / References

1. Заедница на заштитните друштва на Македо­ни­ја (ЗАПОВИМ), Скопје.

2. Закон за вработување на инвалидни лица (12.06.2000), објавен во Сл. весник на РМ бр. 44 / 2000, бр. 16 / 2004, бр. 62 / 2005 и бр. 13113/2005