СОСТОЈБА, ПРОБЛЕМИ И РАЗВОЈ ВО ОБРАЗОВАНИЕТО И ВРАБОТУВАЊЕТО НА ЛИЦАТА СО ИНВАЛИДНОСТ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Љупчо АЈДИНСКИ

Член на Национално координативно тело за еднакви права на лицата со инвалидност во РМ

THE CONDITIONS, PROBLEMS AND DEVE­LOP­MENT OF EDUCATION AND EMPLOYMENT OF PEOPLE WITH DISA­BILITIES IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA                  

Ljupcho AJDINSKI

Member of the National Coordinative Body

For equal rights of people with disabilities in RM

Состојба

Conditions

За успешна реализација на системот работат следните установи и стручни служби:

1.       За рана интервенција постојат: 2 специјали­зи­рани развојни центри и 2 институции за ментално здравје при здравствените домови во Скопје и Битола за детекција, дијаг­нос­ти­ка, рана интервенција и следење на функ­цио­налниот раст и развој на ризично родени деца;

2.       За посебно предучилишно воспитание за де­ца со развојни проблеми и посебни обра­зов­ни потреби со потежок недостаток постојат посебни групи при 7 посебни установи: по ед­­на за слепи и деца со аутизам; телесно ин­ва­лидни деца; две за деца со умерена, тешка и длабока психичка попреченост, како и две за деца со оштетен слух и говор. Во сите овие облици се опфатени околу 150 деца;

3.        Во редовни детски градинки опфатени се по­веќе од 250 деца со развојни проблеми и по­себни образовни потреби од пред­учи­лиш­на возраст;

4.       За посебно основно образование за деца со посебни образовни потреби од разни видови и степени на попреченост постојат 7 посеб­ни основни училишта и тоа: по едно учи­лиш­те за глуви, слепи и тешко инвалидни и четири училишта за ученици со лесна и уме­рена психичка попреченост со вкупно опфатени 656 ученика;

5.       Покрај посебните училишта за посебно ос­нов­но образование, постојат уште 69 по­себ­ни одделенија за ученици со лесна психичка по­п­реченост при редовните основни учи­лиш­та со 346 ученици;

6.       Во 1998 година, се започна и со инклузија (вклучување) на децата со посебни обра­зов­ни потреби во редовните одделенија во 5 ре­дов­ни основни училишта, а сега тој број е проширен на повеќе од 73 со околу 200 ученици со посебни образовни потреби;

7.       Посебното средно образование се изведува во 4 посебни средни училишта: по едно учи­лиш­те за глуви и слепи ученици и две учи­лиш­та за ученици со лесна психичка попре­ченост со 303 ученика;

8.       Покрај посебното средно образование сле­пи, слабовидни, наглуви, телесно инвалид­ни и глуви посетуваат и редовни средни учи­­лишта;

9.       Во високото образование се вклучени слепи лица на музички академии, филозофски фа­кул­тет, правен факултет; глуви на уметнич­ка академија, филозофски факултет и телес­но инвалидни лица на правниот, економ­ски­от, техничкиот и во други високо образов­ни установи;

10.  За деца и младинци со умерена психичка попреченост постои една установа за заштита, образование и рехабилитација со 70 корисници;­­­­

11.    За лица со тешка и длабока психичка по­пре­че­ност постои една установа во која се згрижени 330 лица со обезбедена здрав­стве­на заштита, нега, исхрана, терапевтски трет­ман, работна окупација, воспитни ак­тив­нос­ти и тренинг; (1)

12.    За дневен престој и работна окупација за лица со потежок инвалидитет од страна на Ми­нистерството за труд и социјална поли­тика организирани се 17 дневни центри, во кои се опфатени 317 лица со потежок инва­лидитет, а од страна на Центарот „Порака“ организирани се 6 центри во кои се опфа­те­ни 106 лица со потежок не­дос­таток; (2)

13.    Од 2001 година започна деинституционали­за­ција на тешко психички попречени деца и досега се сместени во биолошки и други згрижувачки семејства, повеќе од 30 деца;

14.    Во 2007 година се започна со подготовки за создавање услови за отворање на дом-се­мејства-станови во станбени згради во кои самостојно ќе живеат лица со умерена и тешка психичка попреченост со поддршка;

15.    За оспособување за работа и вработување на лица со инвалидност постојат 650 заштитни трговски друштва во кои се вработени 7.900 лица од кои 3.550 се инвалиди;

Исто така постојат и 190 трговци-поединци ка­де се вработени 630 лица од кои 460 се инва­лиди.

The following institutions and professional ser­vices provide for a successful realization of the system:

1.       For early intervention there are: 2 specialized developmental centres and 2 institutions for mental health at the health centres in Skopje and Bitola for detection, diagnosis, early inter­vention and follow up of the functional growth and development of children born with a risk;

2.       For pre-school upbringing of children with developmental problems and severe disabilities and special education needs there are special groups at seven special institutions. One insti­tution for each blind, children with autism, and physically disabled children, two institutions for moderate, hard and severe psychic disabili­ties, as well as two for children for impaired hearing and vision. The institutions include about 150 children;

3.       The regular kindergartens include more than 250 children with developmental problems and special education needs at pre-school age;

4.       For special primary education of children with special education needs and different kind and degree of disabilities there are seven special primary schools: one school for each blind, deaf and physically hard disabled children, and four schools for children with mild and moder­ate psychic disabilities, including the total of 656 students;

5.       Besides the special schools for special primary education, there are other 69 special classes (with the total number of 346 students)  for students with mild psychic disabilities included in the regular primary schools;

6.       The inclusion of children with special educa­tion needs in the regular classes at five regular primary schools started in 1998, but now this number has increased to 73 schools with about 200 students with special education needs;

7.       The special secondary education is carried out in four special secondary schools: one school for each deaf and blind, and two schools for students with mild psychic disabilities with the total number of 303 students;

8.       Besides the special secondary education, there are blind, with poor vision, hard-of-hearing, physically disabled and deaf students who have enrolled regular secondary schools;

9.       Blind students have been included in the higher education at the Musical Academy, Faculty of Philosophy, and the Faculty of Law ; deaf students at the Fine Arts Academy and Faculty of Philosophy; students with physical disabilities at the Faculty of Law, Faculty of Economics, Technical Faculty and other higher educational institutions;

10.  For children and youth with moderate psychic disabilities there is an institution for protection, education and rehabilitation with 70 users;

11.    For people with hard and severe psychic dis­abilities there is an institution sheltering 330 students with provided health care, therapeutic treatment, nutrition, work occupation, up­bringing and training; (1)

12.    There are 17 daily centres organized by the Ministry of Labour and Social Policy for a day stay and work occupation for people with hard disabilities, including 317 people with hard disabilities, as well as 6 centres organized by the Centre « Poraka » which include 106 peo­ple with hard disabilities; (2)

13.    Deinstitutionalization of children with severe psychic disabilities started in 2001, and more than 30 children have been sheltered in bio­logical or foster families since then;

14.    Preparations for making conditions for opening home-family-flats in buildings in which people with moderate and hard psychic disabilities can live with support;

15.    There are 650 shelter commercial companies for work training and employment of people with disabilities, employing 3.550 disabled people out of the total number of 7.900 em­ployees.

There are also 190 one-man commercial firms em­ploying 630 people out of which 460 are disabled people.

Проблеми

Problems

Во досегашната работа на установите постиг­нати се забележителни резултати, но постојат и одредени проблеми. Дозволете да го насочам ва­шето внимание кон следното:

So far the institutions have achieved significant results, but still there are certain problems. Allow me to attract you attention to the following:

1.       Двата специјализирани развојни центри и двете институции за ментално здравје за детекција, дијагностика, рана интервенција и следење на ризично родените деца, иако добро работат, се недоволни да ги задоволат потребите на државата, бидејќи работат само во Скопје и Битола. Има просторни и кадровски услови во медицинските центри во другите општини и во нив треба да се организираат такви установи;

2.       Во предучилишното и основното воспита­ние и образование постојат голем број на­плас­тени проблеми како што се:

·   Мал е бројот на вклучени деца со по­лес­на попреченост во редовните детски гра­динки, а и таму каде што има вклучено, иако има побарување до Министер­ство­то за образование и наука, нема пос­та­ве­но дефектолози за помош на воспиту­вачите и за работа со таквите деца;

·         Посебните основни учлишта повеќе од 30 години изведуваат настава по стари про­грами. Овие денови сме информи­ра­ни дека тие се изготвени од Бирото за раз­вој на образованието, но сè уште не се објавени;

·       Во посебните одделенија при редовните училишта, условите за работа, особено просторните, како и опремата, наместо да се подобри од оние во редовните одде­­ленија, тие се многу полоши;

·         Во редовните основни училишта во кои има вклучено ученици со посебни обра­зов­ни потреби нема вклучено дефекто­лози за помош на наставниците и за ра­бо­та со таквите деца иако инклузијата се спроведува повеќе од 10 години;

·         Инклузијата се врши не­ор­ганизирано и не­стручно. Децата се при­маат во учи­лиш­тата без наод и мис­ле­ње. Не пос­то­јат програми за индиви­ду­ална работа. Не постои надлежна служ­ба за следење на овој процес и не се води евиденција за вклучените ученици;

·         Не е донесен посебен закон и соодветни стандарди и нормативи за инклузија и за финансирање на истата, како што има во многу европски земји каде инклузи­ја­та ус­пеала;

·         И по десет години од спроведувањето на инклузијата не е направена евалуација на истата од надлежен орган или од УНИ­ЦЕФ како финансиер на поголем дел од истата;

·         Во посебните училишта и установи пос­тои долгогодишна негативна кадровска политика, директорска функција вршат „вршители на директори“ а спротивно на законот на таа функција се поставу­ва­ат лица кои не се дефектолози. Исто та­ка во посебните училишта и установи се поставуваат лица кои не се дефектолози и на наставнички и воспитувачки работ­ни места.

3.       Во посебните средни училишта за ученици со посебни образовни потреби постои по­тре­ба од иновации од воведување на нови со­фистицирани занимања, бидејќи сегашна­та практика е застарена. Потребно е изгот­ву­вање на нови програми и ангажирање со­од­ветен стручен кадар;

4.       Во изминатите години направени се по­зитивни чекори за студирање од страна на лица со инвалидност на високообразовните институции, но ваквата вклученост е недоволна и треба да се направат напори за поголем опфат во високото образование и подобрување на условите за нивно успешно студирање;­­­­­­­­­­­

5.       Установата за умерена и тешка психичка по­преченост, иако врши образовна дејност повеќе од 40 години, одделни државни ор­га­ни го оспоруваат образованието на овие ли­ца (во актите на установата е избришано об­ра­зованието) наспроти светските и европ­ски­те документи и определби. Таа дејност се оспорува и во центрите за дневен престој. Оспорувањето ќе треба да се запре, бидејќи со ваквата постапка се загрозуваат правата за образование на овие лица предвидени во правилото бр. 6 од Стандардните правила ус­воени од ОН и во најновата Конвенција на ОН за правата на лицата со инвалидност донесена во декември 2006 година; (3)

6.       Установите за лица со тешка и длабока психичка попреченост и за тешко телесно инвалидни лица, покрај другите тешкотии што ги имаат, долго време работат со голем број намален негователски кадар, што во го­лема мера се одразува врз хигиената, здрав­ствената заштита, во исхраната и во без­бедноста на корисниците;

7.       Во центрите за дневен престој се врши при­ем неорганизирано, без наод и мислење, без целосно финансирање на трошоците, без ангажирање на потребен стручен дефекто­лош­ки кадар, дидактичките и другите на­глед­ни средства се недоволни, има про­бле­ми со превозот на корисниците итн;

8.       Во заштитните трговски друштва поголемо вни­­мание се обрнуваше на отстранувањето на злоупотребите во користењето финан­сис­ки средства, што беше добро, но малку внимание се обрнуваше на условите во кои ра­бо­тат лицата со инвалидност, не е анга­жи­­­ран доволно стручен кадар во работата со овие лица, адаптацијата и прилагодува­ње­­то на работните места според видот и сте­пенот на инвалидноста се недоволни и др.

1.       Although the two specialized developmental centres and the two institutions for mental health for detection, diagnosis, early interven­tion and follow up of children born with risks work well, they are insufficient and cannot satisfy the needs of the state, because they op­erate only is Skopje and Bitola. There are spa­tial and personnel conditions in the medical centres in other municipalities, but such insti­tutions have to be organized there;

2.       There are many problems in pre-school and primary school education such as:

·       Only a small number of children with mild disabilities are included in the regular kin­dergartens. But even they are included, and although it has been requested from the Ministry of Education and Science, there are no special educators to assist to the nursery teachers who work in those insti­tutions;

·         The special primary schools carry out the curricula that are more than thirty years old. The Bureau for development of edu­cation has prepared new curricula, but they have not been announced yet;

·      The special classes in the regular primary schools cope with spatial problems, with lack of equipment. In stead of being better equipped than the regular classes, they are badly equipped;

·         Although the inclusion has been carried out for more than ten years, the special educa­tors have not been included to assist the mainstream teachers in those school with students with special education needs and to work with those children;

·         The inclusion has not been carried out well-organized and professionally. The children are accepted in schools any find­ings or opinions. There are no curricula for individual work. There is no authorized service for following up of this process and registering included students;

·         There is no special Law on appropriate stan­dards and norms on the inclusion and its financing, as it is in many European countries, where the inclusion has shown positive experiences;

·         Although the inclusion has been carried out for more than ten years, there has not been any evaluation of it, done by the authorized organ or UNICEF, as the biggest supporter of inclusion;

·         There has been a negative personnel policy for long in the special schools and institu­tions, and the directors’ function has been done by vice directors, and against the Law, this function has been done by people who are not special educators. The same happens in the special schools and institu­tions with the positions of teachers and nursery teachers, special teachers have not been employed either.

3.       There is need for innovation and inclusion of  new sophisticated vocations in the special sec­ondary schools, because the existing practice is old-fashioned. New curricula have to be pre­pared and appropriate professional staff has to be engaged;

4.       In the recent years, positive steps have been made for enabling students with disabilities to study at higher educational institutions, but this inclusion is insufficient, and needs further at­tempts in order more students to achieve higher education, and as well as to improve the conditions for their successful studying;

5.       Although the Institution for hard and severe psychic disabilities has performed educational activities for more than 40 years, certain state organs deny the education of these people (education is omitted from the acts of this in­stitution) contrary to the international and European documents and commitments. This activity has been denied by the centre for day stay as well. This denial should stop, because such procedure endangers the rights to educa­tion of these people according to Rule no. 6 of the Standard Rules adopted by UN and the lat­est UN Convention on the rights of people with disabilities brought in December 2006; (3)

6.       Besides other difficulties, the Institutions for people with hard and severe psychic disabili­ties and hard physical disabilities, have worked for a long time with reduced number of nursing staff, what, in fact has been reflected on the hygiene, health care, nutrition and the security of the users;

7.       Centres for day care accept patients without findings and opinion, unorganized, without complete financing of the expenditures, with­out engaging professional staff-special educa­tors, without sufficient didactical and other teaching aids, with problems related to trans­port of the users etc;

8.       In the shelter commercial companies more at­tention has been paid to avoid misuse of funds, which is good, but no attention has been paid to the conditions in which people with dis­abilities work, to the lack of the professional staff working with these people, and to the work place adaptation according to the degree of disabilities etc.

Новини

Innovations

Напредокот на науката, а посебно на био­хе­ми­ја­та, хуманата генетика, психологијата, медици­на­та и педагогијата влијаеше врз процесот на созревањето на сознанието за квалитетно мену­вање на општествената практика во третманот на овие лица.

Од органите и специјализираните агенции на ООН и Европската унија, се донесоа бројни резолуции и декларации во кои се сугерира ком­плетна ревизија на целокупното законо­дав­ство за правата на лицата со инвалидност.

Меѓународните документи укажаа на потребата за нивно имплементирање во националното за­ко­нодавство за почитување на сите права содр­жани во овие документи и со обврска да бидат достапни до надлежните органи, организации, установи и медиуми.

The progress of sciences, especially biochemistry, humane genetics, psychology, medicine and peda­gogy has influenced the process of knowledge en­hancement for quality change of the social practice in the treatment of these people. 

Different bodies and special agencies of UN and the European Union have brought numerous reso­lutions and declarations suggesting complete revi­sion of the entire legislation related to the rights of people with disabilities.

The international documents have indicated on the need for implementing them in the national legis­lation for respecting all rights included in those documents and with obligations to be available for the authorities, organizations, institutions and me­dia.

Во овие документи се содржани голем број но­ви­ни и искуства за образовната стратегија за децата со посебни образовни потреби како што се: образование за сите деца, интеграција и ин­клу­зија во редовните средини, неиздвојување на овие деца од семејната и блиската средина, ме­нување на свеста за односот кон овие лица, што ни овозможи и кај нас да започнеме со ор­га­низирани активности околу спроведува­ње­то на овие нови алтернативни решенија. (3)

These documents contain a large number of inno­vations and experience about the educational strat­egy for children with special education needs such as: education for all children, their integration and inclusion in the environment, keeping these chil­dren within the family or close environment, change of the awareness about these people. These documents have enabled us to start with organized activities for carrying out these new alternative solutions. (3)

Развој

Development

1.       Потребна е доследна имплементација на ме­ѓу­народните документи во националното за­ко­нодавство. Надлежните републички орга­ни потребно е што поскоро да донесат на­цио­нална стратегија и закон за инклузија и нејзино финансирање, како и да ги донесат потребните нормативи и стандарди за спро­ве­дување на инклузијата;

2.       Потребно е организирано спроведување на инклузивните и деинституцио­нал­ните обли­ци со сите обезбедени предуслови за тоа, но и задржување на постојните облици за трет­ман на децата со потешка попреченост во по­мали капацитети и поблиску до средината од каде што се децата со инвалидност;

3.       Предучилишното воспитание на децата со развојни проблеми и посебни образовни по­тре­би треба да се организира и спроведува во редовните детски градинки заедно со дру­гите деца со обезбедена стручна помош од дефектолог, а за оние со потешки и ком­би­нирани недостатоци да се организираат по­себни групи за дневен престој во гра­дин­ки­те, односно во дневните центри;

4.       Основното образование треба да биде дос­тап­но за сите ученици со посебни образовни потреби. Треба да се настојува вклучување на полесните случаи во редовните одделе­ни­ја, таму каде што тоа е можно, според ви­дот и степенот на попреченоста на уче­ни­ци­те, но под услов да се обезбедени сите пот­ребни услови за остварување на инклузијата и што побргу да се направи евалуација на до­сегашната десетгодишна прак­­­­­тика;

5.       Средното образование ќе треба повеќе да се осовремени со нови софистицирани занима­ња и следење на интегративните процеси со претходно обезбедени и исполнети услови;

6.       Во сите градинки, основни и средни учи­лиш­­та каде има вклучено деца со развојни про­блеми и посебни образовни потреби, тре­ба да бидат вклучени дефектолози (спе­ци­јални едукатори) кои покрај тоа што ќе им помагаат на воспитувачите и учителите, ќе работат и поединечно со секое дете нај­малку 4-5 часа во неделата;

7.       За успешно вклучување на лицата со инва­лид­ност во високото образование треба да се извршат подготовки уште во средното об­разование. Лицата-кандидати за запишу­ва­ње на факултет, при уписот под исти ус­ло­ви, треба да имаат предност при запи­шу­ва­њето и да им се обезбедат неопходните услови при студирањето;

8.       Во посебните установи и центрите за дне­вен престој за лица со умерена,  тешка,  дла­бока и со комбинирана попреченост по­треб­но е да се изготват стандарди, нормативи и да се обезбеди потребен дефектолошки и друг стручен кадар и да се подобрат прос­тор­ните и материјалните услови;

9.       За деинституционализацијата и извлекува­ње­то на корисници од посебните установи, изборот на семејствата, обезбедувањето на станови за живеење на лица со инвалидност во нив, потребно е претходно да се донесе стратегија и закон за остварување на таа деј­­ност и за нејзино финансирање;

10.    Во однос на вработувањето на лицата со ин­ва­лидност во зашитните трговски друштва, покрај решеното финансиско прашање, тре­ба да се обезбедат подобри услови на работ­ни­те места, да се обезбеди подобар стручен инструкторски кадар, да се изготват стан­дар­ди, нормативи и правилници и да се из­врши евалуација на досегашната практика. (4)

1.       Consistent implementation of the international documents in the national legislation is needed. The relevant state organs should adopt, as soon as possible, a national strategy and a Law on inclusion and its financing, as well as the nec­essary norms and standards for carrying out the inclusion;

2.       It is necessary to carry out organized inclusion and deinstitutionalization with all precondi­tions for that, but still keeping the existing smaller facilities for treatment of children with severe disabilities close to the environments where their families come from;

3.       Preschool upbringing and education of chil­dren with developmental problems and special education needs should be organized and car­ried out in the regular kindergartens together with the other children with provided profes­sional assistance by a special educator. For those with hard or combined disabilities, spe­cial groups should be organized within the kindergartens, i.e. day care centres;

4.       The primary education should be available for all students with special education needs. The children with easy developmental disabilities should be included in the regular classes, where it is possible, according to the kind and the degree of the students’ disabilities, only if all conditions for inclusion were fulfilled. Furthermore, an immediate evaluation of the previous ten-year practice should be done;

5.       The secondary education should be modern­ized with new sophisticated knowledge and follow up of the integrative processes  with prior provided and fulfilled conditions;

6.       The special educators should be included in all kindergartens, primary and secondary schools where the children with developmental dis­abilities and special education needs have been accepted. Besides their assistance to the main­stream nursery teachers or teachers, the special educators can work individually with each child at least 4-5 hours a week;

7.       For successful inclusion of people with disabili­ties in the higher education, preparation should be done starting with the secondary school education. The future university stu­dents, entering the university under the same conditions, should be provided with necessary conditions for studying;

8.       In the special institutions and centres for day care of people with moderate, hard, severe and combined disabilities, standards and norms should be prepared, as well as spatial and ma­terial conditions and  professional staff should be engaged;

9.       For deinstitutionalization and exclusion of the users from the special institutions, the choice of families, the flats for the people with dis­abilities, it is necessary to adopt strategy and a law for carrying out these activities and their financing;

10.    In relation to the employment of people with disabilities in the shelter commercial compa­nies, besides solving the financial issues, better conditions at work should be provided, profes­sional instructors, standard, norms, and rule­books as well. Furthermore, evaluation of the previous practice should be done (4).

Citation:Ajdinski Lj. The Conditions, Problems and Development of Education and Employment of People with Disabilities in the Republic of Macedonia. J Spec Educ Rehab 2007; 8(1-2):25-32.

Literatura / References

1.       Ајдински Љ. „Сервисните служби во Македо­ни­ја за заштита, образование и рехабилитација на лицата со посебни образовни потреби“, „Дефек­толошка теорија и практика“, бр. 1-2, 2006.

2.     Анализа за состојбата и работата на дневните цен­три во РМ (Министерство за труд и соци­јал­на политика).

3.   Ајдински Љ. „Национални и локални сер­вис­ни служ­би на лицата со инвалидност во Република Македонија“, „Дефектолошка тео­­рија и прак­ти­ка“, бр. 3-4, 2006.

4.       Ајдински Љ. „Предлози за посоодветно образо­ва­ние за децата со развојни проблеми и посебни образовни потреби“ (Од расправата по Нацрт-на­ционалната програма за развој на образова­ние­то во РМ, „Дефектолошка теорија и прак­ти­ка“, бр. 3-4, 2005.